Türkiye’de Kır Yerleşmeleri

Türkiye’de kır yerleşmeleri genel olarak köy ve köy altı yerleşmelerden oluşmuştur.

Kır yerleşmelerinin başlıcası köylerdir. Kır yerleşmeleri denilince sadece köyler akla gelmemelidir. Tarla, bağ, bahçe ve çiftlik gibi ekonomik etkinlikte bulunulan yerler de kır yerleşmeleri arasında yer alır. Kır yerleşmelerindeki en önemli ekonomik etkinlik tarım ve hayvancılıktır.

Türkiye’de kır yerleşmelerinin yükseklik sınırı, tarımın üst sınırı olan 2500 metre civarıdır. Daha yüksek yerler, yerleşmeye elverişli olmayan alanlar içinde yer almaktadır.

Kırsal Kesimdeki Yerleşme Dokusu

Kır yerleşmeleri, toplu ya da dağınık hâldeki meskenlerden oluşmaktadır. Yerleşme biriminin toplu ya da dağınık olması daha çok iklim, yer şekilleri, güvenlik durumu ve su kaynaklarına bağlıdır.

Dağınık kır yerleşmelerinde evler, araziye tek tek ya da birkaç evden oluşan kümeler hâlinde dağılmıştır. Bu tür yerleşmelere daha çok yer şekillerinin engebeli, tarım alanlarının küçük ve dağınık olduğu yerlerde rastlanır. Dağınık yerleşme tipinin gelişmesinde su kaynaklarının fazla olması da önemli bir etkendir. Bu yerleşmelerin tipik örneklerine Doğu Karadeniz’in kıyı kesiminde rastlanır.

Türkiye’deki yerleşim birimlerinin büyük bir kısmı toplu yerleşme şeklindedir. Toplu yerleşmeler, daha çok su kenarlarına kurulmuştur. Örneğin İç Anadolu’daki kırsal yerleşim birimleri çoğunlukla topludur ve su kenarlarındadır. Ovalardaki yerleşim birimleri, genellikle toplu yerleşme alanlarıdır.

Yerleşim birimlerinden bir kısmı bir akarsu boyunca uzanır. Bazı yol kenarlarında kurulan köyler de akarsu kenarlarında kurulanlar gibi çizgisel bir hat boyunca sıralanır. Kıyılarında yer alan ve kıyı boyunca uzanan yerleşim birimleri de çizgisel yerleşmelere örnektir.

Yerleşim birimlerinden bazıları dairesel bir yapıdadır. Bunların en tipik örneği Aydın’ın Sultanhisar ilçesine bağlı olan Atça beldesidir.

Sürekliliğine Göre Kırsal Yerleşmeler

Kırsal yerleşim birimlerinin bir kısmı sürekli bir kısmı da geçici yerleşmelerdir. Köy ve beldeler, sürekli yerleşmelerdir. Yayla, kom, oba ve bağ evi, geçici yerleşmelerin başlıcalarıdır.

Köy Altı Yerleşmeleri

İdari olarak köylere bağlı olan, köyden küçük yerleşim birimlerine, köy altı yerleşmeleri denir. Köy altı yerleşmeleri tek ev ve eklentileri, yerleşme grupları, mahalle ve divanlardan oluşur.

Tek Ev ve Eklentileri

Tek ev ve eklentilerinden oluşan yerleşim birimlerine daha çok Karadeniz’de rastlanır. Bunun nedenleri; Karadeniz’de
su kaynaklarının fazla, tarım alanlarının dağınık olmasıdır. Tek ev ile evin eklentisi olan ahır ve depo, genellikle tarım alanlarına yakın yerlerde kurulmuştur.

Yayla

Yayla, geçici yerleşme birimlerindendir. Yazın gür otlakların bulunduğu yüksek yerlere yayla denir. Yaylacılık daha çok ekonomik bir etkinliği ifade eder.

Ülkemizdeki en yaygın köy altı yerleşmesi yayladır.

Hayvancılıkla uğraşanlar, yaz başlarında hayvanlarıyla birlikte gür otlakların bulunduğu ve daha serin olan yaylalara çıkarlar. Yaylaya daha çok yaz başlarında çıkılır. Yayladan dönüş zamanı ise sonbahardır.

Türkiye’deki yaylaların büyük bir kısmı Toroslar’da, Kuzey Anadolu Dağları’nda ve Doğu Anadolu’dadır.

Mezra

Mezralar, beş on evden oluşan yerleşim birimleridir . Bunlar eskiden geçici yerleşim birimi olarak kullanılırken günümüzde önemli bir kısmı sürekli yerleşim alanı olmuştur.
Mezralardaki başlıca ekonomik etkinlik, hayvancılık ve tarla bitkileri yetiştiriciliğidir.
Türkiye’deki mezraların büyük bir kısmı Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’dadır.

Kom

Kom, bazen yanında bir evin de bulunduğu, sürünün geceleri barındığı, etrafı genellikle taş duvarlarla çevrili ağıl
gibi yapılardan oluşmaktadır.
Komlarda daha çok küçükbaş hayvan beslenir.
Bu tür yerleşim birimlerine genellikle yaz döneminde yerleşilir.
Komlara daha çok Doğu Anadolu’da rastlanır.

Oba

Genellikle birkaç çadırdan oluşan yerleşim birimleridir. Obalarda en önemli ekonomik etkinlik hayvancılıktır.
Hayvanlar arazide kalır, aileler ise çadırlarda barınır.

Bu tür yerleşim birimleri daha çok Toroslar, Canik Dağları, Ege ve Güney Marmara’da görülür.

Çiftlik

Genellikle geniş bir tarım alanı içinde kurulmuş olan, bir ya da birkaç ev ile bunların eklentilerinden oluşan yerleşim
birimidir. Çiftlikler Ege, Akdeniz, Marmara ve İç Anadolu’da yaygındır. Çiftliklerdeki temel ekonomik etkinlik tarımdır.

Bağ evleri, hayvancılık yapılan damlar, balıkçılık yapılan dalyanlar ile daha çok kıyılarda görülen yazlık tatil evleri, diğer geçici yerleşim birimlerindendir.

Mahalle

Köy altı yerleşme birimlerinden biri de mahalledir. Bunlar, köy altı yerleşmeleri içindeki en büyük yerleşme birimidir.
Mahallelerden bazıları zamanla köylere dönüşür. Özellikle toplu yerleşmelerin bulunduğu ve geniş bir alanda tarım
yapan mahalleler daha hızlı gelişmektedir.
Mahalle türü yerleşmelere daha çok Karadeniz’de rastlanır. Divan, birkaç mahalleden oluşan yerleşim birimleridir. Bu tür yerleşmelere daha çok Batı Karadeniz’de rastlanır.

Köyler

Köy, Türkiye’deki en küçük idari birimdir.
Köy Kanunu’na göre, “Cami, okul, otlak, yaylak, baltalık, orman gibi ortak malları bulunan ve toplu veya dağınık oturan insanların bağ, bahçe ve tarlalarıyla birlikte oluşturdukları yerleşmelere köy denir.”

Nüfusu iki binden az olan köyler muhtarlıkla yönetilir.

Köylerdeki temel ekonomik etkinlik tarımdır.
İklime bağlı olarak köylerde tarla, bağ ve bahçe tarımı, ormancılık gibi ekonomik etkinliklerden biri ön plandadır.
Bazı köylerde ise başlıca geçim kaynağı; balıkçılık, büyükbaş hayvancılık, küçükbaş hayvancılık, arıcılık ve ipek böcekçiliği
gibi ekonomik etkinliklerdir.
Bu ekonomik etkinliklerden birçoğunun birlikte yapıldığı köylerin sayısı oldukça fazladır.