Toprak Oluşumu ve Toprağın Katmanları

Yer kabuğunun örtüsü olan toprağın oluşumu çözülme ve çözünme süreçleri sonucunda gerçekleşir.

Toprağın oluşumunda ve gelişiminde;

• iklim koşulları (sıcaklık, nem ve yağış),
• ana kaya özellikleri,
• topografya (yüzey şekilleri),
• yükselti, eğim, engebe,
• jeolojik yapı,
• mikrooganizmalar,
• atmosferdeki gazlar,
• insan faaliyetleri ve zaman faktörü etkilidir.

Ana hattıyla kayaçlar üç tür ayrışma ile toprak oluşumuna sebep olur:

1. Fiziksel (Mekanik) Ayrışma:

Genel olarak sıcaklık farkının fazla, yağışların yetersiz olduğu iklim bölgelerinde toprak oluşumu mekanik çözülme ile oluşur. Taşlar çatlayıp ufalanarak toprak oluşumuna sebep olur. Bu süreçte kimyasal yapıda herhangi bir değişiklik olmaz. Bu tür çözülme en çok çöllerde ve karasal iklim bölgelerinde oluşur. Ayrıca donma ve çözülme olaylarının sonucunda tundra ve sert karasal iklim bölgelerinde de kayaçlar mekanik çözülme ile ayrışır.

Kaya çatlaklarına yerleşen bitki köklerinin büyümesine bağlı olarak çatlak genişler, zamanla ana kayadan parçalar kopar. Bu yolla da kayaçlar fiziksel olarak değişime uğrarlar.

2. Kimyasal Çözünme:

Su, gazlar ve sıcaklığın etkisiyle kayaçlarda meydana gelen çözünmeye kimyasal çözünme denir. Bu tür ayrışmada kayacın kimyasal yapısı değişir. Özellikle suyun çok olduğu yerlerde bu tür çözünme fazladır. Sıcaklığın yüksek olması, kimyasal çözünmeyi hızlandırmaktadır. Bu nedenle her mevsimi yağışlı ve sıcak olan ekvatoral iklim bölgesinde kimyasal çözünme çok hızlıdır. Bu tür çözünmenin hızlı olduğu diğer bir alanlar da muson ve okyanusal iklim bölgesidir. Akdeniz iklim bölgelerinde suda kolay çözünen kalker, jips ve kaya tuzu gibi kayaçların bulunduğu yerlerde kimyasal çözünme daha fazla ve hızlı olur.

3. Biyolojik Ayrışma:

Biyolojik ayrışma, canlıların çeşitli yollardan kayaçları parçalamasıyla meydana gelir. Örneğin bitki köklerinin gelişmesi ile kayaçlara ait yarık ve çatlaklar genişler. Bu olay, kayaçların parçalanarak toprak için gerekli olan materyale dönüşmesine yardımcı olur. Kayaçların biyolojik ayrışmasında bitki köklerinden çıkan asitlerin yanı sıra toprağın içinde yaşayan karınca, solucan, fare, köstebek gibi canlıların da etkisi vardır.

Toprağın Katmanları

Toprak, horizon adı verilen katmanlardan oluşur. Bu katmanlar incelendiğinde bölgenin iklimi, ana kayanın özellikleri ve topraktaki canlılar hakkında bilgi edinebiliriz. Normal gelişen bir zonal toprak profili çeşitli ana katmandan oluşur:

• O (organik katman) katmanı, daha çok canlı kalıntılarından oluşan toprağın verimli kısmıdır. Humus ve kalıntılar içerir.
• E horizonuna yıkanma katmanı da denir. E horizonu bir tükenme bölgesi (Örn. Kil, organik madde, demir) olduğu için genellikle solgun, kül renklidir. Horizonlar özellikle yoğun yağış alan orman altında gelişmiş topraklarda yaygın olarak görülür.
• A katmanı, canlılık olaylarının yoğun olduğu kısımdır. Bitki köklerinin önemli bir kısmı, mikroorganizmalar ve solucan gibi canlılar daha çok bu katmanda bulunur. Bu katmandaki tuz ve kireç gibi materyaller, yağışlarla alt katmanlara taşınır.
• B katmanı, üst katmanlardan yağışlarla taşınan kireç, tuz vb. materyallerin biriktiği yerdir. Bu nedenle B horizonu, birikme katmanı olarak da adlandırılır.
• Ana kayadan ayrışmış materyallerin ve molozların yoğun olduğu katman C horizonu olarak adlandırılır.
• D katmanı ise ana kayadır.

Humus, bitkisel ve hayvansal organik artıklarının toprakta mikroorganizmalar tarafından parçalanması ile oluşan maddedir. Toprağın fiziksel ve kimyasal özelliklerinde killerden daha etkilidir. Organik maddelerin ayrışmasıyla bitki besin maddelerinden olan azot ve fosfor açığa çıkar. Humus oranı yüksek olan topraklar genel olarak koyu renkli ve verimlidir. Çernozyom ve kahverengi orman toprakları humus bakımından zengindir.