Büyük İklim Tipleri

Makroklima, yeryüzünün geniş alanlarında görülen ve özelliklerini uzun yıllar koruyabilen büyük iklim tipleri olarak tanımlanabilir. Mikroklimalar ise, büyük iklim bölgeleri içerisinde olup dar alanlarda etkili olan ve farklı iklim elemanlarına sahip yöresel küçük iklim bölgeleridir.Örneğin; Doğu Anadolu Bölgesi, sert karasal iklim bölgesi özelliklerine sahipken Iğdır yöresi, farklı sıcaklık ve yağış özelliklerine sahip bir mikroklima alanında yer alır.

Büyük iklim tipleri üç farklı kuşakta aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir:

Büyük iklim tiplerinin sınıflandırılması ve ortaya çıkmasında aşağıdaki faktörler etkili olmuştur:

• Enlem yani ekvatora açısal uzaklık,
• Dünyanın şekline bağlı olarak güneş ışınlarının gelme açısının değişmesi,
• Eksen eğikliği ve yıllık harekete bağlı olarak sıcaklığın değişmesi,
• Yükselti, engebe ve karasallık durumu,
• Denizlere ve okyanuslara göre konum,
• Okyanus akıntıları ve rüzgarların etkisi,
• Nem ve yağış koşulları,
• Basınç kuşakları ve basınç merkezlerinin etkisi.

Yeryüzündeki Başlıca İklim Tipleri ve Doğal Bitki Örtüsü

A. Sıcak Kuşak İklimleri:

1. Ekvatoral (Tropikal) İklim 

• Ekvator çevresinde, 0° – 10° Kuzey ve Güney enlemleri arasında görülür.
• Yıllık ortalama sıcaklık 25°C dolayındadır. Yıllık sıcaklık farkı 3–5 °C yi geçmez.
• Yıllık ve günlük sıcaklık farkının en az olduğu büyük iklim tipidir.
• Yıllık yağış tutarı 2000 mm den fazladır.
• Her mevsim yağışlı olmakla birlikte, ekinoks tarihlerinde yağış maksimum düzeye erişir.
• Doğal bitki örtüsü, oldukça gür ve geniş yapraklı yağmur ormanlarıdır. Kök sistemleri, toprak yüzeyindedir. Orman altı florası oldukça zengindir.
• Yıkanmış, kiremit kırmızısı renkte olan verimi düşük laterit topraklar yaygındır.
• Ekvatoral iklim; Amazon ve Kongo havzalarının büyük bir kesiminde, Gine Körfezi kıyılarına yakın bölgelerde, Endonezya ve Malezya’nın büyük bir bölümünde etkili olmaktadır. 

2. Savan (Subtropikal) İklimi

• 10° – 20° Kuzey ve Güney enlemleri arasında ve 0° – 10° enlemlerinde 1000 metreden sonra görülür.
• Ekvatoral kuşak ile çöller arasında bir geçiş iklimidir.
• Yıllık ortalama sıcaklık 20-30 °C dolayındadır. Yıllık sıcaklık farkı azdır.
• Yıllık yağış miktarı 1000 – 2000 mm. arasındadır. Güneş ışınlarının büyük açıyla geldiği yaz ayları yağışlı, kışlar kuraktır.
• Doğal bitki örtüsü yazın yeşerip kurak dönemde sararan yüksek boylu ve gür ot toplulukları olan savanlardır. Tek tük akasya ağaçlarından oluşan galeriler de bulunur.
• Lateritleşmiş topraklar görülebilir.
• Mali, Nijer, Çad, Sudan, Kenya, Tanzanya gibi ülkelerde yayılış gösterir. Güney Amerika, Asya kıtasının güneyi ve Kuzey Avustralya kıyılarında da görülmektedir.

3. Muson İklimi

• Muson rüzgârlarının etki alanlarındaki Güney ve Güneydoğu Asya ülkelerinde görülür.
• Yıllık ortalama sıcaklık 15 – 20 °C dir. Yıllık sıcaklık farkı 10 °C civarındadır.
• Yıllık ortalama yağış 2000 mm. dolayındadır. Yıllık yağışların % 85′i yaz aylarında düşer. Dünyada yıllık toplamda en fazla yağış alan ve taşkın-sellerin en etkili olduğu bölgeler Musonlar Asyası’dır. (Hindistan-Çarapunçi yöresi yıllık toplam 12.000 mm civarında yağış alır) Kış mevsimi kurak geçmektedir.
• Doğal bitki örtüsü kışın yaprağını döken, yazın yeşillenen Muson ormanlarıdır. Muson ormanlarının içerisinde Bambu ve Teak ağaçları yaygınca bulunur. Yağışların azaldığı yerlerde ise savanlar görülür.
• Lateritleşmiş topraklar ile kahverengi orman toprakları görülebilir.
• Pakistan, Hindistan, Bangladeş, Tayland, Vietnam, Kamboçya, Malezya, Çin kıyıları, Güney Kore ve Japonya’nın güneyinde görülebilir.

4. Çöl İklimi (Sıcak ve Kurak İklim)

• Dönenceler civarındaki Dinamik Yüksek Basınç kuşağında yaygın olarak subtropikal sıcak çöl iklimi görülür.
• Ayrıca, Orta Asya’da deniz etkisine kapalı karasal çöl iklimi görülmektedir.
• Bu iklim tipini, yağışların yok denecek kadar az olması belirler.
• Çöllerdeki nem yetersizliği, günlük sıcaklık farkının büyümesine zemin hazırlamıştır. Günlük sıcaklık farkının 50°C yi bulduğu zamanlar olmaktadır.
• Yıllık yağış miktarı 200 mm nin altındadır. Yağışlar daha çok sağanak yağmurlar şeklindedir.
• Doğal bitki örtüsü bazı kurakçıl otlar ve su tutabilen kaktüs gibi kazık kök sistemine sahip dikenli bitkileridir.
• Çöllerde bulunan regolitler, mekanik ayrışma veya fiziksel ufalanma sonucu oluşmuştur. Dünya’da bulunan regolitler sırası ile; çamur, toz, kumul ve kumdur.
• Avrupa kıtası hariç tüm kıtalarda görülür. Kutup kuşağında, termik yüksek basınç etkisinde kalan bölgeler, soğuk çöl bölgesidir. (Antarktika gibi)

B. Ilıman (Orta) Kuşak İklimleri:

1. Akdeniz İklimi

• Genel olarak, her iki yarı kürede yaklaşık olarak 30° – 40° enlemleri arasında görülür.
• Yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlıdır.
• Yıllık ortalama sıcaklık 15 – 20°C dir. Yıllık sıcaklık farkı ise 15-20°C kadardır.
• Yıllık yağış miktarı 600 – 1000 mm arasında değişir. En fazla yağış kışın, en az yağış yazın görülür.
• Karakteristik bitki örtüsü, kızılçam ormanlarının tahrip edilmesiyle ortaya çıkan maki çalılarıdır.
• Makiler, sürekli yeşil kalabilen, kısa boylu, sert yapraklı, kuraklığa dayanabilen, çalımsı bodur bitkilerdir. Mersin, defne, kocayemiş, zeytin, süpürge çalısı, bodur, ardıç gibi bitkiler başlıca maki türleridir.
• Makilerin tahrip edildiği bölgelerde ise garig adı verilen dikenli çalılar yaygındır.
• Akdeniz ikliminde yağışın az çok yeterli olduğu orta yükseklikteki yamaçlarda iğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlar (Kızılçam ve fıstık çamı ormanları gibi) yer alır.
• Demir mineralleri bakımından zengin kırmızı renkli terra rossa toprakları yaygın görülür.
• Akdeniz iklimi en belirgin olarak Akdeniz çevresinde görülmekle birlikte, Güney Portekiz ve İspanya, İtalya, Yunanistan kıyılarında, Afrika’nın güneyinde Kap Bölgesi, Avustralya’nın güneybatısı ve güneydoğusu, Orta Şili ve ABD’nin Kaliforniya eyaletinde de etkili olmaktadır. 

2. Ilıman Okyanus İklimi 

• Genel olarak, 30° – 60° enlemleri arasında, Orta kuşak karalarının batı kıyılarında görülür.
• Batı rüzgârları ve sıcak okyanus akıntılarıyla sürekli yağış alır. Yılın yaklaşık üç yüz günü hava kapalı, bulutlu veya sislidir. Güneşli gün sayısı azdır.
• Yazlar fazla sıcak, kışlar da fazla soğuk olmaz.
• Yıllık sıcaklık ortalaması 15°C dir. Yıllık sıcaklık farkı 10°C yi bulmaktadır.
• Yıllık yağış ortalaması 1000-1500 mm. dir. En fazla yağış sonbaharda görülür.
• Doğal bitki örtüsü yayvan ve iğne yapraklı ağaçlardan oluşan karma ormanlardır. Yağışın biraz azaldığı yerlerde çayırlar görülür.
• Humusça zengin kahve rengi orman toprakları yaygındır.
• Okyanus iklimi, Batı Avrupa, Kuzey Amerika’nın kuzeybatısı, Güney Şili, Avustralya’nın kuzeydoğusu ve Yeni Zelanda’da etkili olmaktadır. 
• Okyanus iklimi ile ülkemizde Karadeniz kıyıları boyunca görülen her mevsim yağışlı iklim benzer özelliklerdedir.

3. Orta Kuşak Sert Karasal İklimi

• Genel olarak, 30° – 65° enlemleri arasında, karaların deniz etkisinden uzak iç kısımlarında ve kıtaların doğu kıyılarında görülmektedir.
• Kışlar çok soğuk geçer ve uzun sürer. Yazlar ise nemli-serin ve kısadır.
• Yıllık sıcaklık ortalaması 0 – 10°C arasında değişir. Yıllık sıcaklık farkı 20 – 40°C dir.
• Yıllık sıcaklık farkının en fazla olduğu iklim tipidir.
• Yıllık yağış miktarı 500 – 600 mm dolayındadır. En fazla yağış yazın konveksiyonel olur, en az yağış kışın düşer. Kış yağışları daha çok kar şeklindedir. Yaklaşık altı ay kar yerden kalkmaz.
• Doğal bitki örtüsü iğne yapraklı ormanlardır. Sibirya’da iğne yapraklı ormanlara Tayga ormanları adı verilir. Taygalar, Dünya ormanlarının % 15′ini oluştururlar. Bu bitki örtüsüne Kanada çevresinde Boreal orman denir.
• Orman üst sınırının üzerinde, yüksek sahalarda Alpin dağ çayırları hakim bitki örtüsüdür.
• Yağışın azaldığı kesimlerde de bozkırlar (step) görülür.
• Çayırların altında humusça çok zengin olan çernezyom toprakları ile nemli ve soğuk bölgelerdeki iğne yapraklı ormanların altında yıkanmış podzol toprakları görülebilir.
• Karasal iklim, Sibirya, Kanada, Orta ve Doğu Avrupa’da geniş bir yayılış sahasına sahiptir. 

4. Yarı Kurak Step (Bozkır) İklimi  

• Step iklimi, bir geçiş iklimi özelliği gösterir. Özellikle sıcak çöller ile Akdeniz iklim bölgeleri arasında geçiş özelliği vardır.
• Yazlar çok sıcak ve kurak olurken, kışlar kuru-soğuk (ayaz) şeklinde olur.
• Step iklimlerinde yıllık sıcaklık farkı 15 – 30°C dir. Yıllık yağış miktarı 300 – 500 mm. dir.
• Step iklimlerinde en fazla yağış ilkbaharda düşmektedir.
• Doğal bitki örtüsü, yağışlı mevsimde yeşeren, kurak mevsimde sararan cılız step (bozkır) otlarıdır. Bozkırları oluşturan başlıca ot türleri; geven, koyun yumağı, kekik, çoban yastığı, gelincik, peygamber çiçeği, kılıç otu ve yavşan otudur.
• Az yıkanmış, humus bakımından fakir kestane ve kahverengi step toprakları yaygındır.

C. Soğuk Kuşak İklimleri

 1. Tundra İklimi (Kutup Altı İklimi)

• Genel olarak, 65° – 80° Kuzey enlemleri arasında görülür.
• Yıllık sıcaklık ortalaması çok düşük olduğu bir iklim tipidir.
• Bu iklimde en sıcak ayın ortalaması dahi +10°C yi geçmez. Kışın sıcaklık değerleri -30°C ile -50°C ye iner.
• Yıllık sıcaklık farkının 65°C yi bulduğu yerler vardır.
• Yağışlar ortalama 200 – 250 mm kadardır.
• En fazla yağış yaz aylarında görülür.
• Doğal bitki örtüsü çalı, kaya yosunu, likenler ve yazın yeşeren kurakçıl otlardan oluşan tundra otlarıdır. Ağaç formasyonları pek görülmez.
• Uzun geçen kış boyunca (yaklaşık on ay) donmuş haldeki topraklar, yazın çözülüp bataklık ve turbalık alanlara dönüşür. Bu topraklara da tundra toprakları adı verilir.
• Tundra iklimi, Avrupa’nın kuzeyinde İskandinavya’nın kıyıları, Kuzey Sibirya, Kuzey Kanada, Grönland Adası kıyıları ve Orta kuşaktaki yüksek dağlarda etkili olmaktadır. 

2. Kutup (Soğuk Çöl) İklimi

• Karlar ve buzullarla kaplı kutup bölgelerinde görülür.
• Sıcaklık ortalaması bütün yıl boyunca 0°C nin altındadır. Sıcaklık, çoğu zaman -50°C ye, hatta daha altına iner. Yıllık sıcaklık farkı 30°C dolaylarındadır.
• Yağışlar son derece az ve kar şeklindedir. Yıl boyu termik kökenli yüksek basınç etkilidir. Mutlak nem azdır. Ortalama yağış 200 mm. civarındadır.
• Kutup bölgelerinde (bazı dönemlerde deniz yüzeyi dahil) kalın buzul örtüleriyle kaplıdır.
• Kutup iklim tipinde bitki örtüsü yoktur.
• Bu iklim, Kuzey Kutbu çevresinde Grönland Adası’nın iç kısımlarında ve Antarktika’da etkilidir.