Coğrafi Koordinatlar (Paralel ve Meridyen)

Coğrafi koordinatlar, yani hayali rehberlerimiz, paralel ve meridyenlerden oluşur ve dünyamız üzerindeki hayali çizgilerdir.

Peki paralel ve meridyenler ne işe yarar? Aşağıda paralel ve meridyenlerin kullanım alanları sıralanmıştır:

1. Coğrafi konumda mutlak konum belirlenebilir.
2. Paralellerden yararlanarak kuzey-güney yönlü kuş uçumu uzaklık hesaplanabilir.
3. Meridyenlerden yararlanarak doğu-batı yönlü yerel saat farkı bulunabilir.
4. Meridyenler ile bir yerin saat dilimi hesaplanabilir.
5. Harita çizimlerinde kullanılır.
6. Uçuşlarda kullanılır.

PARALEL VE ENLEM:

Ekvator’a paralel olarak çizildiği varsayılan hayali çemberlere paralel denir.

Paralel çemberlerinin, Başlangıç paraleline (Ekvator) olan uzaklığının açı cinsinden değerine ise enlem denir. Örneğin, Mekke şehri, 21° 30′ kuzey enleminde yer alır.

Paralellerin Özellikleri:

• Ekvator’un 90 kuzeyinde, 90 güneyinde olmak üzere, toplam 180 paralel bulunur.
• Başlangıç paraleli Ekvator, en büyük paralel dairesidir.
• Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe paralellerin boyları kısalır. Buna karşılık paralel numaraları büyür.
• İki paralel arası uzaklığa bir enlem derecesi denir. Matematik konumu daha ayrıntılı olarak belirleyebilmek için, her paralel dairesi 60 dakikaya, her dakika 60 saniyeye bölünmüştür.
• 90° paralelleri nokta halindedir.
• Paraleller birbirleriyle kesişmezler, birleşmezler.
• Paraleller doğu – batı doğrultusunda uzanırlar.
• Ekvator ile dönenceler arasında kalan enlemlere alçak enlemler, dönenceler ile kutup daireleri arasında kalan enlemlere orta enlemler, kutup daireleri ile kutup noktaları arasında kalan enlemlere de yüksek enlemler denir.
• Ardışık iki paralel arası uzaklık yaklaşık olarak 111 km dir. Bu uzaklıktan yararlanarak kuzey- güney doğrultusunda ve aynı meridyen üzerinde bulunan iki nokta arasındaki uzunluk hesaplanabilir.

Paraleller arası uzunluk işlemlerinde şu yol takip edilir:

• Aralarında uzaklığı sorulan noktalar arasındaki enlem farkı bulunur. İstenilen merkezlerin her ikisi de aynı yarım kürede ise, numarası büyük paralelden küçük olan paralel numarası çıkarılır. Farklı yarım küredeler ise paraleller toplanır.
• Bulunan paralel farkı sabit uzaklık olan 111 ile çarpılır.

Enlemin Etkileri:

Enlem; matematik iklim kuşağını, güneş ışınlarının düşme açısını ve cisimlerin gölge boyunu, sıcaklık dağılışını, denizlerin tuzluluk oranlarını, gece ile gündüz arasındaki zaman farkını, kalıcı kar alt sınırı yükseltisini, yerleşme ve tarım faaliyetlerinin sınırını, bitki örtüsü çeşitliliğini, toprak çeşidini, akarsu rejimlerini, tarım ürünleri çeşitliliğini, yerleşme biçimini, hayvanların dağılışını, vs. etkiler.

2. MERİDYEN ve BOYLAM

Bir kutuptan diğer kutba ulaşan, paralelleri dik açıyla kesen hayali yarım çemberlere meridyen denir.

Bir noktanın, Başlangıç meridyenine (Greenwich) olan uzaklığının açı cinsinden değerine ise boylam denir. Meridyen ve boylam birbirlerinin yerine kullanılırlar ancak aynı anlama gelmezler.

Meridyenlerin Özellikleri:

• Başlangıç meridyeninin 180 doğusunda, 180 de batısında olmak üzere, toplam 360 meridyen vardır.
• Başlangıç meridyeni İngiltere’nin başkentindeki Greenwich istasyonundan geçen meridyendir.
• İki meridyen arası uzaklığa bir boylam derecesi denir. Koordinatlarla bir yeri daha iyi belirleyebilmek için, her meridyen derecesi 60 dakikaya, her dakikayı 60 saniyeye bölünmüştür.
• Ekvator üzerinde iki meridyen arası uzaklık 111 km dir. Kutuplara doğru gidildikçe bu uzaklık azalır. Türkiye üzerinde ise iki meridyen arası uzaklık, yaklaşık olarak 85 – 86 km dir.
• Bütün meridyenler kutuplarda birleşirler ve boyları birbirine eşittir.
• Aynı meridyen üzerinde bulunan bütün noktaların (Güneş karşısına aynı anda geçtiklerinden) yerel saatleri aynıdır.
• Meridyen dereceleri Greenwich’ten doğuya ve batıya gidildikçe büyür.
• Meridyenler kuzey – güney doğrultusunda uzanır. Meridyenler bir paralel boyunca birbirlerinden eşit uzaklıkta bulunurlar.
• Ardışık iki meridyen arasındaki yerel saat farkı her yer 4 dakikadır. (Çizgisel hızın etkisi)

Boylamın Etkileri:

Boylamın Dünya üzerindeki en belirgin etkisi, yerel saat farklarını oluşturmaktır. Ayrıca boylam, bulunduğumuz yerin saat dilimini de belirler. Doğudaki boylamlarda yerel saat daha ileridir. Batıda ise, yerel saat daha geridir. Aynı boylam üzerinde, yerel saat yani öğle vakti aynıdır.

Aynı Boylamdaki Noktaların Ortak Özellikleri:

1. Yerel saat yıl boyu aynıdır.
2. Öğle vakti yıl boyunca aynıdır.
3. Güneşin gün içinde en yükseğe çıktığı an aynıdır.
4. Güneş ışınlarının gün içinde en dik açıyla geldiği an aynıdır.
5. Gün içinde gölge boyunun en kısa olduğu an aynıdır.
6. 21 Mart ve 23 Eylül’de (ekinokslarda) güneş, aynı boylamdaki noktalarda aynı anda doğar ve batar.

YEREL SAAT

Herhangi bir yerde, Güneş’in en tepede olduğu ana ya da gölge boyunun en kısa olduğu ana öğle vakti denir. Öğle vakti gün ortasıdır ve saat 12.00 olarak kabul edilir. Buna göre ayarlanan saat dilimine yerel saat denir.

Yerel saat farkları, meridyenlerden faydalanılarak hesaplanabilir. Yerel saat hesaplarını yapabilmek için şunları öğrenmekte fayda vardır:

• Aynı meridyen üzerinde bulunan bütün noktaların öğle vakitleri aynı anda olur ve yerel saatleri birbirine eşittir.
• Aynı meridyen üzerinde bulunan noktaların yerel saatleri birbirine eşit olmasına rağmen (21 Mart ve 23 Eylül tarihleri hariç) Güneş’in doğma ve batma saatleri farklıdır. Bunun nedeni, Dünya ekseninin 23° 27′ eğik olmasıdır.

ORTAK SAAT (ULUSAL SAAT)    

Çalışma hayatında, yerel saatlerin hepsini kullanmak mümkün değildir. Ticari ve ekonomik ilişkilerin kolaylaştırılması, haberleşme ve ulaşım hizmetlerinin hızlı ve düzenli bir şekilde yapılabilmesi için, yerel saatten farklı olarak, ortak saat ya da ulusal saat uygulamasına ihtiyaç duyulmuştur. Bu nedenle her ülkenin, kendisine en uygun meridyenin yerel saatini bütün ülke sınırlarında geçerli hale getirmesiyle oluşan saate ortak saat adı verilmektedir.

Doğu – batı doğrultusunda geniş olan ülkeler (Rusya, A.B.D, Kanada, Çin, vb.) aynı anda birden çok ortak saat kullanırlar. Ancak doğu – batı yönünde dar olan ülkeler (Türkiye, Şili, İtalya, Bulgaristan, İspanya, vb.) ise aynı anda tek ortak saat kullanırlar.

Türkiye’de, 1978 yılına kadar, 2. saat diliminde yer alan 30° Doğu meridyeninin yerel saati ortak saat olarak kullanılmıştır. 1978 yılından sonra, güneş ışınlarından daha fazla yararlanarak enerji tasarrufu sağlamak amacıyla, ileri ve geri saat uygulamasına geçilmiştir. Şöyle ki;

• Yaz döneminde 3. saat dilimine giren 45° Doğu meridyeninin yerel saati esas alınarak ileri saat uygulamasına geçilmiştir.
• Kış döneminde ise 2. saat dilimine giren 30° Doğu meridyeninin yerel saati esas alınarak geri saat uygulamasına geçilmektedir.

NOT: Gün ışığından daha çok yararlanıp enerji tasarrufu yapmak amacıyla 2017 yılı itibariyle geri saat uygulamasından vazgeçilmiştir! Ulusal saat olarak yıl boyu +3. saat diliminin kullanılması karara bağlanmıştır.

SAAT DİLİMLERİ (ULUSLARARASI SAAT): 

Bilim ve tekniğin hızla gelişmesiyle ülkeler arası ekonomik ve siyasi ilişkilerin artması, buna bağlı olarak iletişimin hızlı olması uluslararası saatin doğmasına yol açmıştır. Bu sebeple saat dilimleri oluşturulmuştur. Dünya üzerinde 24 saat dilimi vardır. 1saat diliminden 15 meridyen geçer.

TARİH DEĞİŞTİRME ÇİZGİSİ

Dünya’nın Doğu ve Batı yarım kürelerinin uç noktaları arasında bir günlük zaman farkı vardır. Bu nedenle, Başlangıç meridyeninin devamı olan 180° meridyeni, tarih değiştirme çizgisi olarak kabul edilmiştir. Zikzaklar çizmesinin nedeni, karışıklık yaratmamaktır.

• 180° boylamının batısına doğru gidildiğinde, Doğu Yarım Küre’ye geçildiği için, tarih 1 gün ileridir.
• 180° boylamının doğusuna doğru gidildiğinde, Batı Yarım Küre’ye geçildiği için, tarih 1 gün geridir.