Volkanizma

Yer’in derinliklerinde bulunan magmanın, yer kabuğunun zayıf kısımlarından yeryüzüne doğru yükselmesine volkanizma denir. Özellikle levha sınırları ve aktif fay hatlarının etrafında volkanizma veya volkanik arazi ve şekillere rastlanabilir. Ayrıca, volkanik bölgelere yakın alanlarda sıcak su kaynakları, mineralce zengin verimli tarım toprakları, metal maden bulunan araziler de rastlanabilir.

Yeryüzünde volkanik olaylara daha çok levha sınırlarında rastlanır. Günümüzdeki aktif volkanların yarısından fazlası Büyük Okyanus kıyılarında yer almaktadır. Bu nedenle Büyük Okyanus kıyılarına “Pasifik Ateş Çemberi” denir.

Volkanlar, insanlar için zaman zaman tehlike arz etmektedir. Buna rağmen volkanların fazla olduğu yerlerde (Japonya, Endonezya, Orta Amerika vb.) genel itibarıyla nüfus yoğundur. Çünkü bu alanlarda topraklar verimlidir.

Aktif volkanların bulunduğu ülkelerde aynı zamanda gayzer adı verilen kaynamış ve zaman zaman buhar halde yer yüzeyine fışkırarak çıkan sıcak su kaynakları da görülür.

İzlanda, İtalya, ABD, Meksika, Şili, Yeni Zelanda, Endonezya, Filipinler ve Japonya gayzerlerin bulunduğu jeotermal bölgelere örnektir.

Katı ve sıvı maddelerin üst üste birikmesi ve patlamalar sonucunda çeşitli şekiller oluşmaktadır. Volkanik patlama belirli bir noktadan gerçekleşirse merkezî, belirli bir hat boyunca meydana gelirse çizgisel, belirli bir alan boyunca oluşursa alansal püskürme olarak adlandırılır.

Alansal püskürmeler daha çok yer kabuğunun oluştuğu dönemde gerçekleşmiştir.

Çizgisel püskürmeler sonucu çıkan lavlar geniş bir alana yayılmakta ve yüzeyi örtmektedir.

Merkezî püskürmeler sonucu oluşan şekillerin başlıcaları volkan konisi, krater, kaldera ve maardır.

a. Yüzey Volkanizması İle Oluşan Şekiller

Yüzey volkanizması magmanın yeryüzüne ulaşmasıyla oluşur ve bu esnada yeryüzüne sıvı, katı ve gaz hâlde maddeler çıkar.

Yüzey volkanizması sonucu oluşan yeryüzü şekillerine kaldera, krater, maar ve volkan konileri örnek verilebilir. Ayrıca lavların ve volkanik küllerin birikmesi sonucu lav düzlükleri, bu düzlüklerin akarsularla yarılması sonucu da volkanik platolar oluşur.

Katı, sıvı ya da gaz halindeki maddelerin yeryüzüne çıktığı yere volkan ya da yanardağ, bu maddelerin çıkışına da püskürme denir. Püskürdüğü bilinen volkanlar etkin volkanlar, püskürdüğü bilinmeyen volkanlar da sönmüş volkanlar olarak adlandırılır.

Volkanlardan çıkan akışkan maddelere lav, katı küllü maddelere de volkan tüfü (proklastik maddeler) denir.

Volkanizma ile oluşan çamur akıntılarına lahar denir. Küçük taş boyutunda lapilli, büyük kaya parçalarına ise volkan bombası denir. Lavların ve tüflerin yeryüzüne çıkmak için izledikleri yola volkan bacası adı verilir.

Yüzeye çıkan lav ve tüfün oluşturduğu yer şekline volkan konisi denir. Tek dağların önemli bir kısmı bu şekilde oluşmuştur. Afrika’da Kilimanjaro, Japonya’da Fujiyama, Endonezya’da Sumatra, İtalya’da Etna ve Türkiye’de Ağrı dağları volkan konilerinin örnekleridir.

Volkan konisinin tepe kısmındaki çukur kısmına da volkan ağzı (krater) denilmektedir. Bitlis ilimizdeki Nemrut gölü, volkanizma ile oluşmuştur.

Kraterlerin patlamalar ya da çökmelerle genişlemiş şekillerine kaldera denir. Yunanistan’nın güneyindeki Santorini adasında kaldera bulunmaktadır. Volkanların şekli ve püskürme özellikleri çıkardıkları maddelere göre değişir.

Volkanik etkinlikler bazen yalnızca gaz patlaması şeklindedir. Bu durumda patlama çukurları oluşur. İç Anadolu’da Karapınar ve Nevşehir dolaylarında bu tür patlama çukurları yaygındır. Bu patlama çukurları maar olarak adlandırılır. Meke gölü de bir maar gölüdür.

Magmadan çıkan lavlar, bazen çok geniş alan kaplamakta ve lav düzlükleri oluşmaktadır. Bu düzlüklerin akarsular tarafından aşınması sonucu lav platoları meydana gelmektedir. Kars-Ardahan platosu lav örtülüdür.

b. Derinlik Volkanizması İle Oluşan Şekiller

Bazı durumlarda magma yeryüzüne doğru yükselir ancak yüzeye ulaşamaz. Bu durumda yer altında soğuyarak katılaşır. Mağmanın yerkabuğunun içine sokularak yavaş yavaş soğumasına derinlik volkanizması denir. Yerkabuğunun tabakaları arasına kadar sokulan mağma, yüzeye çıkmadan çeşitli derinliklerde katılaşarak batolit, dayk, bismalit, lakolit, sill gibi şekiller oluşturur.

BATOLİT: Kilometrelerce genişlikteki alanları yer kabuğu içindeki büyük kütlelerdir. Batolit genellikle dağlık kütlelerin merkezi kısımlarında yer alır. Uludağ bir batolit örneğidir.

LAKOLİT: Tortul kayaçlardan meydana gelen tabakalarını kaldırarak ve onlar arasına sokularak meydana getirdikleri oluşumlardır. Lakolitlerin dar bir sapın üzerinde mantara benzeyen şekilleri vardır.

BİSMALİT: Oluşum mekanizmaları bakımından lakolitlere benzeyen kütlelerdir fakat onlardan farklı olarak bismalitin üst kısmı girintili çıkıntılıdır. Bunun sebebi de mağmanın sokulup kubbe şeklinde yükselttiği örtü tabakalarda meydana gelen faylanmalardır.

DAYK: Tortul tabakaları dikine kesen ağaç dallarina benzeyen damar şeklindeki oluşumlardır.

SİLL: Tortul kütleleri yatay kesen ince tabaka şeklindeki oluşumlardır.