Kıyılarda Oluşan Yer Şekilleri
Kıyıların şekillenmesinde dalgalar, akıntılar ve gelgitler etkilidir. Ayrıca rüzgarlar, akarsular, dağların kıyı çizgisine göre uzanış doğrultusu, epirojenezle karaların yükselip alçalması, volkanizma faaliyetleri, buzul hareketleri de etkili olabilir.
A.Dalgaların Oluşturduğu Aşınım Şekilleri:
1. Falez (Yalıyar)
Yüksek kıyılarda dalganın zamanla kıyıyı alttan oyması ile oluşan dik kıyı şekline falez denir. Dalgalar, çarptıkları yüksek kıyıları alttan aşındırır. Alttan oyulan kıyıların üst kısımları zamanla çöker. Böylece falez adı verilen dik kıyı şekilleri meydana gelir. Bu olay kıyıların gittikçe daha dik olmasına ve kara içine doğru gerilemesine yol açar. Kıyılarda genelde kıta sahanlığı yani şelf alanı dardır; deniz çabuk derinleşir.
2. Aşınım Platformu (Abrazyon)
Gerileyen kıyı çizgisi ile eski kıyı çizgisi arasında uzanan, dalga aşınımının oluşturduğu düzlüklerdir. Derin kıyılardaki aşınmanın devam etmesi sonucu, kıyı boyunca uzanan falezlerin gerilemesiyle oluşmuş, sığ sularla kaplı olan düzlüklerdir.
B.Dalgaların Oluşturduğu Birikim Şekilleri:
1- Kıyı Oku
Dalgaların taşıdığı malzemeleri deniz içinde veya kıyıya paralel bir şekilde biriktirmesiyle kıyı oku oluşur.
2- Kıyı Kordonu
Kıyı oklarının koy ve körfezin ağız kısmını kapatacak kadar büyümesiyle oluşan yer şeklidir.
3- Lagün (Kıyı Set Gölü)
Koy ve körfez önlerinin kıyı okları ile kapanması sonucu oluşan göllere lagün adı verilir. Lagünlere, deniz kulağı veya kıyı (dalga) seti gölü de denir.
Örnek: Durusu (Terkos), Büyükçekmece ve Küçükçekmece, Akyatan Gölü.
4- Tombolo (Bağlama Seti)
Denizdeki bir adanın kıyı okları ile karaya bağlanması sonucu oluşan şekillere tombolo adı verilir. Tombololara saplıada da denir.
Örnek: Marmara Denizi’ndeki Balıkesir-Maramara Denizi-Kapıdağ Yarımadası ile Sinop yarımadası.
4- Kumsal (Plaj)
Dalgaların aşındırmasıyla kıyıdan koparılan parçalar, dalgaların ilerleme gerileme hareketi sonucunda giderek ufalanır. Dalgaların bu küçük boyutlu malzemeleri alçak kıyılarda biriktirmesi sonucu kumsallar oluşur.
C. Akıntılar ve Oluşturduğu Şekiller:
Okyanus ve denizlerdeki akıntılar çeşitli dış etkenler sonucu oluşur. Rüzgâr, gelgitler, su yoğunluğundaki değişim ve Dünya’nın dönüşü gibi…
Okyanus tabanı ve kıyı şeridinin topoğrafyası bu hareketleri değiştirerek akımların hızlanmasına, yavaşlamasına veya yönünün değişmesine neden olur.
Akıntıların Oluşma Nedenleri:
a. Yoğunluk farkı:
- Sıcaklık farkı: Yoğunluğu fazla olan soğuk sular, alttan sıcak su alanlarına doğru, yoğunluğu az olan sıcak sular, üstten soğuk su alanlarına doğru akarlar.
- Tuzluluk farkı: Yoğun olan tuzlu sular, alttan tatlı su bölgelerine doğru, yoğunluğu az olan tatlı sular ise üstten tuzlu su bölgelerine doğru akarlar. Örneğin, İstanbul ve Çanakkale Boğazı’ndaki alt akıntılar gibi.
b. Seviye farkı:
- Beslenme kaynakları fazla olan denizlerin seviyeleri, beslenme kaynakları az olan denizlere göre fazladır. Örneğin, İstanbul ve Çanakkale Boğazı’ndaki üst akıntılar gibi.
- c. Sürekli rüzgârlar: Okyanus ve denizlerdeki akıntıların en önemli nedeni, sürekli rüzgârlardır. Rüzgârların süresi ve şiddeti, akıntıların etkili olma süresi ve alanını etkiler. Okyanuslardaki su sıcaklığı, tuzluluk ve yoğunluk farkı da okyanus akıntılarının oluşmasında etkilidir. Sürekli rüzgarlar ve okyanus akıntıları, iklim özellikleri üzerinde de doğrudan etkilidir.
- d. Gel-git olayı: Deniz ve okyanuslardaki akıntıların oluşum sebeplerinden birisi de, gel – git olayıdır. Gel-git olayının etkili olduğu kıyılarda şiddetli akıntılar, buna bağlı olarak aşınım ve birikim şekilleri oluşur. Örneğin okyanus ve kenar denizlere dökülen akarsuların ağız kısmında ve çevresinde, Haliçli ve Wattlı kıyı tipi oluşur.
