Kayaçlar ve Yüzey Şekilleri (Topografya)

Kayaçlar olarak da bildiğimiz taşlar, aslında bir veya birkaç mineralin bir araya gelmesiyle oluşur.

Petrografi, doğada var olan kayaçların kimyasal bileşimlerini, yapı (strüktür) ve dokularını (tekstür) ve doğada bulunuş şekillerini ortaya koyarak, kayaçları tanımayı, sınıflamayı hedefleyen bir bilim dalıdır. Kayacın mineral içeriği ve dokusal yapısı ayrıntılı bir şekilde incelenir.

Litolojik olarak da incelenen kayaçlar, yer kabuğu parçalarından oluşmuştur. Kayaçların hemen hemen %90’ı magmatik kökenlidir.

Kayaçları oluşumları bakımından üçe ayırarak inceleyebiliriz:

1. Magmatik (Katılaşım) Taşlar

Volkanik kökenli olan magmatik taşlar genel olarak, kristal yapılıdır. Derinlik kayaçları özellikle daha ağır, yoğun ve iri kristalli taşlardan oluşur. Yüzey kayaçları ise atmosferle temas edip çabuk soğuduğundan camsı özellik gösterebilir. Magmatik taşların fosil içermesi, tortul kayaçlara göre daha zordur. Fosiller daha çok tortul kayaçların içerisinde bulunur.

• a. Derinlik (plütonik) kayaçları: Magma, her zaman yeryüzüne kadar çıkamaz. Bazen yerkabuğunun belirli yerlerine sokularak katılaşır. Soğuma yavaş olduğundan iri kristalli olurlar. Yoğunluğu fazla olan ağır taşlardır. Bu taşlara örnek olarak granit, siyanit, diorit, gabro verilebilir. Granit bloklar üst üste birikip dış kuvvetlerce aşındırılıp yüzeye çıktığında Tor Topografyası oluşur.
• b. Yüzeysel kayaçlar: Magmanın yeryüzünde hızlıca soğuyup katılaşması sonucunda oluşur. Soğuma hızlı olduğundan kristalleşme ya hiç olmaz, ya da çok az olur. Camsı yapıdadır. Bu taşlara örnek olarak tüf, andezit ve bazalt, obsidyen (volkan camı), süngertaşı (ponza), perlit, trakit, riyolit, peridotit verilebilir. Dış püskürük taşlar, peri bacalarının oluşumunda çok etkilidir.

NOT: Feldspat, katılaşım kayaçlarında en fazla bulunan mineraldir.

2. Tortul (Sediment) Taşlar

Tortul taşlar, dış kuvvetlerin ve doğal bir çimentolaşmanın sonucu oluşmuştur. Tabakalı bir yapıdadırlar ve fosil içerirler.

• a. Kimyasal tortul taşlar: Sularda erimiş halde bulunan maddelerin kimyasal yollarla çökelmesi sonucunda oluşurlar. Kireçtaşı (kalker), traverten, kaya tuzu, jips (alçı taşı), anhidrit, çakmaktaşı ve dolomit kimyasal tortul taşlardandır. kimyasal tortul taşlar daha çok karstik arazi ve şekillerin oluşumunda etkilidir.

• b. Organik tortul taşlar: Canlı kalıntılarının üst üste birikerek katılaşması sonucu oluşurlar. Turba, linyit, taşkömürü, antrasit ve mercan kalkerleri, asfaltit ile tebeşir organik tortul taşlardandır. Fosil içerirler. Paleontoloji, palaeontoloji yahut fosil bilim, fosilleri veri olarak kullanarak dünyada yaşamın tarihini inceleyen bilim dalıdır.

• c. Mekanik (klastik veya kırıntılı) tortul taşlar: Akarsular, rüzgârlar ve buzullar gibi dış kuvvetlerin aşındırdığı materyalleri taşıması ve çukur alanlarda biriktirmesi sonucu oluşurlar. Doğal çimentolaşma ile birbirine yapışan miraller tarafından oluşurlar. Mil taşı, kil taşı, kumtaşı (gre), buzultaşı (moren), konglomera (çakıl taşı), grovak, şeyl (çamur taşı), breş, ignimbiritler kırıntılı tortul taşlardandır.

3. Başkalaşım (Metamorfik) Taşlar

Magmatik ve/veya tortul taşların, yerkabuğunun içinde uzun yıllar boyunca yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak fiziksel ve kimyasal değişime uğramasıyla oluşurlar. Bu tür taşlar, eski özelliklerini kaybederek yeni özellikler kazanırlar. Mermer, killi şist, kristalli şist, gnays, kuvarsit, arduvaz (kayrak), fillit (fillat) başkalaşım taşlarının en yaygın olanıdır.

Kayaçların Topografya Oluşumu ve Gelişimine Örnekler

Kayaç grupları, yer yüzü şekillerinin yani topografyanın oluşum ve gelişimindeki etkisi çok fazladır. Aşağıda verilen fotoğrafların alt yazılarında hangi kayaçlarla eşleştirildiğine dikkat ediniz.

Elmaslar Nasıl Oluşur?

Elmas bilinen en sert maddedir. Karbonun doğal olarak bulunan iki formundan biri olan elmasa bu özelliğini atomların birbirine kuvvetli kimyasal bağlarla bağlandığı üç boyutlu kristal yapı kazandırır.

Karbonun doğal olarak bulunan diğer formu olan grafit ise iki boyutlu karbon katmanları arasında kuvvetli kimyasal bağlar olmadığı için elmasın aksine hayli yumuşaktır. Elmaslar çok sert oldukları için yüzyıllardır kuyumculukta (%25) ve sanayide (%75) oymacılık için kullanılıyor.

Tamamen saf olan bir elmas renksizdir. Yapısal bozukluklar ve saflığı bozan diğer maddeler elmasın renkli görünmesine sebep olur. Örneğin azot elmasın sarı ya da kahverengi, bor ise gri-mavi olmasına sebep olur. Şekildeki kalıcı bozulmalar ise pembe ya da kırmızı rengin kaynağıdır. Doğada en sık rastlanılan elmas saf karbondan oluşan renksiz elmastır. Onun ardından sarı, kahverengi ve mavi elmas gelir. Kırmızı elmas en nadir rastlanılan elmas türüdür.

Dr. Mahir / E. Ocak 28/03/2016 (TÜBİTAK-Bilim Genç