Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün, kuş bakışı görünüşünün, belli bir ölçek dahilinde küçültülerek, bir düzlem üzerine aktarılmasıyla elde edilen çizime harita denir. Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için gerekli olan koşullar şunlardır: 

1. Kuş bakışı olarak çizilmiş olması: Haritası çizilen alanın tam tepeden görünüşü kuş bakışı olarak adlandırılır. Haritaların çiziminde tepeden görünüm sağlanamaz ise yeryüzü şekillerinin biçimlerinde, boyutlarında ve birbirlerine göre uzaklıklarında değişmeler olur. 

2. Ölçekli olması: Haritalardaki küçültme oranına ölçek denir. Bir başka ifade ile harita üzerindeki uzunlukların gerçek uzunluklara olan oranıdır. 

a. Kesir ölçek: Küçültme oranı kesirli sayılarla ifade edilen ve haritalarda en çok kullanılan ölçeklerdir. 1/5.000, 1/50.000, 1/5.000.000 gibi. Kesir ölçeklerde pay her zaman 1 dir. Paydada yer alan sayı ise, haritası çizilen alanın kaç defa küçültüldüğünü gösterir.

b. Çizik (Grafik) Ölçek: Eşit dilimlere ayrılmış bir çizgi üzerinde harita üzerindeki uzunlukların gerçek uzunluklara oranının gösterildiği ölçeklerdir. 

Çizgi Ölçeğin Kesir Ölçeğe Çevrilmesi

Kesir ölçeği, çizgi ölçeğe çevirirken bir birim uzunluğun gerçekte ne kadar olduğunu bulmamız gerekir.

Örnek:

NOT: Herhangi bir yerin, kuşbakışı görünüşünün ölçeksiz ve kabataslak olarak bir düzleme aktarılmasına kroki denilmektedir. Harita ile kroki arasındaki fark, krokinin ölçeksiz, haritanın ise ölçekli olmasıdır. 

3. Bir düzleme aktarılmış olması: Dünya’nın kutuplardan basık, Ekvator’dan şişkin kendine has geoit bir şekli vardır. Dünya’nın küresel yüzeyi düzleme aktırılırken bazı güçlüklerle karşılaşılır. Bunun nedeni, küresel yüzeyin düzleme aktarılmasının geometrik açıdan imkânsız olmasıdır. Buna bağlı olarak haritalar çizilirken, kara ve denizlerin yerküre üzerindeki biçimleri ve genişlikleri tam olarak yansıtılamamakta ve boyutlarında gerçeğe uymayan bozulmalar olmaktadır. Daha önce, dünyanın şekli ve sonuçları konusunda bahsettiğimiz gibi, harita çizimlerindeki bozulma ve hataların en temel nedeni dünyanın şeklidir.

Haritalarda görülen ise, gerçeğin az ya da çok benzeridir. Harita çizimindeki zorluklar dikkate alınarak bazı metotlar geliştirilmiştir. Buna projeksiyon (iz düşüm) yöntemleri adı verilir. Projeksiyonlar, iz düşüm (yükseltinin sıfır metre kabul edilmesi) esasına göre çizildiğinden, yükseltinin fazla olduğu yerlerde ve ülkelerde iz düşüm alan ile gerçek alan arasındaki fark artar.

Türkiye’de, iz düşüm alan ile gerçek alan arasındaki farkın en fazla olduğu bölgeler Doğu Anadolu ve Karadeniz, en az olduğu bölgeler ise Marmara ve Güneydoğu Anadolu’dur.

Başlıca projeksiyon yöntemleri şunlardır:

• Silindirik Projeksiyon: Ekvator ve çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır. Brezilya, Peru, Ekvador, Venezuella, Nijerya, Kenya, Tanzanya, Kongo, Endonezya, Malezya, Hindistan…
• Konik Projeksiyon: Orta kuşak ile Kutup dairesi çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır. Türkiye, Yunanistan, İran, İtalya, İspanya, Fransa, ABD, Japonya, Güney Afrika Cumhuriyeti…
• Düzlem (Ufki) Projeksiyon: Bu projeksiyon ile elde edilen haritalarda biçim ve alan bozulmaları çok fazladır. Bu haritalar daha çok denizcilik ve havacılıkta kullanılır. Kutup noktasını merkez aldığından, kutup bölgesi ve çevresi için uygun olur. Antarktika, Grönland, İsveç, Norveç, Finlandiya, Kanada, Alaska…

Haritada Bulunması Gereken Elemenlar:

• Ölçek
• Çerçeve ve başlık
• Yön oku
• Coğrafi koordinatlar
• Lejant (haritanın anahtarı)

Not: Harita türüne göre lejant farklılık gösterebilir.

Harita Çeşitleri:

A. Genel Haritalar:

1. İdari ve Siyasi Haritalar: Ülkelerin başka ülkelerle olan sınırlarının gösterildiği haritalara siyasi haritalar adı verilirken, ülkelerin kendi içerisindeki illeri, eyaletleri, bölgeleri gösteren haritalara idari haritalar denilmektedir. Bu tür haritalarda yer şekilleri pek gösterilmez.

2. Beşeri ve Ekonomik Haritalar: Nüfus, göç, yerleşme, tarım, hayvancılık, sanayi, turizm, vb. dağılışını gösteren haritalardır. 

3. Fiziki Haritalar: Yeryüzü şekillerinin fiziki yapısını, dağılış ve yükseltilerini gösteren haritalardır. Renkler, belli bir yer şeklini değil, yükselti ve derinlik basamaklarını gösterir.

4. Topografya Haritaları: Topoğrafik özellikleri ve unsurları barındıran haritalara topoğrafik harita denilmektedir. Topoğrafya haritalarında en önemli unsurlardan biri eş yükselti eğrilerinin oluşturulmasıdır. Geleneksel yöntemde, çeşitli ölçüm araçları ile arazinin yüksekliği belirlenir ve eş yükselti eğrileri el ile çizilirdi. Günümüzde gelişen teknoloji ile birlikte daha hızlı ve pratik bir şekilde arazi taranarak eş yükselti eğrileri oluşturulabilir. Bu işlemde arazinin taranma hassasiyetine göre eş yükselti eğrileri çıkarılır.

5. Atlaslar ve Duvar Haritaları: Atlas, belirli bir alanı ya da bütün dünyayı göstererek, coğrafya, astronomi, dilbilim vb. bir ya da birkaç konuyu açıklamak için hazırlanmış haritalar derlemesidir. Coğrafya atlasları ilgili bölge konusunda iklim, yerbilim, bitki örtüsü ya da nüfus gibi konuları içeren tematik bilgiler de kapsayabilir. Duvar haritaları ise eğitim ve öğretimde sıkça kullanılan ve duvara asılabilme özelliğine sahip haritalar olarak bilinmektedir, dünyanın tümünü baz alır.

NOT: Atlas ve Duvar Haritaları genel olarak küçük ölçekli haritalardır.

B. Tematik Haritalar:

Tematik harita, belirli bir konuya veya temaya odaklanan haritalardır. Bu haritalar, coğrafi bölgelerdeki belirli verilerin dağılımını, yoğunluğunu ve ilişkilerini görselleştirir. Tematik harita nedir sorusuna en basit yanıt, belirli bir veri setini coğrafi bağlamda sunan haritalar olduğu şeklinde verilebilir.

Jeoloji haritaları, Jeomorfoloji haritaları, iklim-toprak-bitki haritaları, Nüfus haritaları, Ekonomi (Turizm, sanayi, ulaşım) haritaları tematik haritalara örnek olarak verilebilir.

Ölçek ve Haritalar:

Haritalarda ölçek kullanılır. Buna göre haritanın tümünde gerçek boyutlar orantılı bir şekilde küçültülür. Ölçek kullanılmadan yapılan kabataslak çizimler kroki olarak adlandırılır. Ölçeği olmadığı için kroki üzerinde uzunluk ve alan hesaplaması yapılamaz.

Yaklaşık 510 milyon km2 alana sahip olan yeryüzünün tamamı veya bir bölümünün haritası çizilirken gerçek boyutlar küçültülerek haritaya aktarılabilir. Harita çiziminde yapılan küçültme işlemi belirli bir oran dâhilinde yapılır. Coğrafi unsur, olay ve yükseltilerin haritaya aktarılması sırasında kullanılan küçültme oranına ölçek adı verilir. Ölçek, harita üzerindeki uzunlukların gerçekte karşılığı olan mesafeyi gösterir.

Haritanın ölçeği, kullanım amacına göre belirlenir.

Coğrafi unsurlar ayrıntılı gösterilmek istendiğinde küçültme oranı az olan büyük ölçekli bir harita tercih edilir.
Haritada geniş bir alanın gösterilmesi gerektiğinde ve daha az detaya ihtiyaç duyulduğunda küçültme oranı fazla olan küçük ölçekli bir harita kullanılır.

1.Büyük Ölçekli Haritalar:

a. Plânlar: Ölçeği 1/20.000′e kadar olan haritalardır. Şehir imar plânları, kadastro haritaları bu türdendir. 

 b.Topoğrafya Haritaları: Ölçeği 1/20.000 ile 1/200.000 arasında olan haritalardır. Ulaşım haritaları ile topografik, jeolojik, morfolojik haritalar bu türdendir.

Büyük ölçekli haritaların genel özellikleri şunlardır: 

 –   Paydası rakam küçüktür.

 –   Dar alanları gösterir.

 –   Ayrıntıyı gösterme gücü fazladır.

 –   Küçültme oranı azdır.

 –   Aynı alanı gösteren küçük ölçekli haritalara göre düzlemde daha fazla
yer kaplarlar.

 –   İzohipsler arası yükselti farkı azdır.

 –   Bozulma oranı azdır. 

2. Orta Ölçekli Haritalar Ölçeği 1/200.000 ile 1/500.000 arasında olan haritalardır. 

3. Küçük Ölçekli Haritalar Ölçeği 1/500.000 den daha küçük olan haritalardır. Bu haritalar Dünya’nın, kıtaların, ülkelerin tamamını veya bir bölümünü gösterir.

Küçük ölçekli haritaların genel özellikleri şunlardır:

–   Paydası büyüktür.

 –   Geniş alanları gösterir.

 –   Ayrıntıyı gösterme gücü azdır.

 –   Küçültme oranı fazladır.

 –   Aynı alanı gösteren büyük ölçekli haritalara göre düzlem üzerinde daha az yer kaplarlar.

 –   İzohipsler arası yükselti farkı fazladır.

 –   Bozulma-hata oranı fazladır. 

ÖLÇEKTEN YARARLANMA: Uzunluk (Uzaklık) ve Alan Hesaplamaları

Harita ölçeğinden yararlanarak uzaklık–uzunluk ve alan hesaplamaları yapılabilir.

1. Uzunluk/Uzaklık Problemleri:

Kısaltmalar:

G.U. = Gerçek Uzunluk

H.U. = Haritadaki Uzunluk

Ölç. P. = Ölçeğin Paydası 

a. Gerçek Uzunluk: Harita uzunluğu ile ölçek verilerek gerçek uzunluk sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

 b. Harita Uzunluğu: Gerçek uzunluk ile ölçek verilerek harita uzunluğu sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

c. Ölçek: Gerçek uzunluk ile harita uzunluğu verilerek ölçek sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

2. Alan Problemleri:

Kısaltmalar; 

G.A. = Gerçek Alan

H.A. = Haritadaki Alan

Ölç. P² = Ölçeğin Paydasının Karesi 

a. Gerçek Alan: Haritadaki alan ve ölçek verilerek gerçek alan sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

b. Harita Alanı: Gerçek alan ve ölçek verilerek haritadaki alan sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

c. Ölçek: Gerçek alan ile harita alanı verilerek ölçek sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

Tüm harita türlerinde ölçek bulunur ve ölçekten yararlanılarak uzunluk/uzaklık ve alan hesaplanabilir.

Eğim hesaplama: Eğim, yükselti basamaklarını gösteren fiziki haritalardan hesaplanabilir.

Haritalarda Dağılışları Gösterme Yöntemleri

Sınırları belirlenmiş bir yerde tespit edilen coğrafi unsurların mekânsal dağılışı harita üzerinde gösterilir. Haritada doğal, beşerî ve ekonomik özelliklerin nerede olduğuna ilişkin model ve desenler görünür hâle gelir.
Coğrafi olay, olgu veya unsurlar haritada sembollerle ifade edilir. Haritaya aktarılmak istenen mekânsal veriler; nokta, çizgi veya alan olarak sembolleştirilir ve gösterilir.

Dünyadaki olay, olgu ve unsurların yeri, yayılış alanı, niteliği, miktarı veya hareketini göstermek için farklı özelliklere sahip haritalar geliştirilmiştir.
Dağılışların gösterilmesinde kullanılan farklı yöntemlerin kendine göre güçlü ve zayıf yönleri vardır. Haritada dağılışları göstermede kullanılacak yöntem, görselleştirilmek istenen veri türü ve iletilmek istenen mesaja göre seçilir.

1. Korokramatik:

Bu tip haritalarda bir verinin var olup olmadığını gösterir yani verinin yoğunluğunu veya miktarını göstermez. Örneğin Türkiye de çay tarımının yapıldığı bölgeleri gösteren haritalar buna örnektir.

2. Koroplet:

Doğal veya siyasi olarak bulunan haritalardır. Bu haritalar yasalar veya kurallar çerçevesinde hazırlanır. Verilerin yoğunluklarını veya değerlerini gösterir.

3. İzoplet:

Bu haritalarda eşit değerlere sahip veriler çizgiler halinde çizilip içleri doldurularak gösterilir. Örneğin Türkiye Sıcaklık dağılışı (izoterm) haritaları bu tip teknikle yapılır.

4. Noktalama

Bu tipteki haritalar belli bir miktarı temsil eden noktalar ile yoğunluğu veya miktarı gösterebilir. Örneğin Dünya nüfus haritaları noktalama yöntemi ile gösterilir.

5. Oransal Sembol:

Bu tür haritalarda coğrafi olguların belli sembollerle oransal dağılışı gösterilebilir. Örneğin Türkiye’de şehirsel nüfusun oransal olarak nerelerde fazla ve az olduğu gösterilebilir.

Bir konuya ait verilerin ölçeklendirilmiş sembol ya da şekillerle gösterildiği haritalardır. Bu tür haritalarda gösterilmek istenen coğrafi unsurun değerine göre boyutu değişen semboller kullanılır. En yaygın kullanılan sembol dairedir. Bunun yanında kare, çubuk veya ikon da kullanılmaktadır.

6. Akış:

Akış haritaları, belli bir zaman aralığında insan başta olmak üzere canlı ya da cansız unsurların (trafik, mal ve hizmetler, nehir akışı vb.) bir yerden başka bir yere hareketini göstermek için kullanılır. Akış haritası yöntemiyle çizilen göç haritalarında göç yolları, göç miktarı, gidilen ve gelinen yerle ilgili bilgiler yer alır.

Bu tipteki haritalarda belli bir hareket yönünde değişen coğrafi oldular gösterilebilir. Örneğin Türkiye’de iç göçlerin nereden nereye doğru olduğu gösterilebilir.

7. Kartogram:

Bir tematik harita çeşidi olan alan kartogramları, özellikle coğrafyada nicel veriler için önemli bir görselleştirme aracıdır. Alan kartogramları, boyut veya mesafenin yeryüzünün boyutu veya uzaklık birimi dışındaki bir değişkene göre ölçeklendirildiği bir tematik harita çeşidi olarak tanımlanabilir.

Örneğin Türkiye’de illere göre nüfus dağılışı kartogram haritası yapılabilir.