Harita ve Ölçek

Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün, kuş bakışı görünüşünün, belli bir ölçek dahilinde küçültülerek, bir düzlem üzerine aktarılmasıyla elde edilen çizime harita denir. Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için gerekli olan koşullar şunlardır: 

1. Kuş bakışı olarak çizilmiş olması: Haritası çizilen alanın tam tepeden görünüşü kuş bakışı olarak adlandırılır. Haritaların çiziminde tepeden görünüm sağlanamaz ise yeryüzü şekillerinin biçimlerinde, boyutlarında ve birbirlerine göre uzaklıklarında değişmeler olur. 

2. Ölçekli olması: Haritalardaki küçültme oranına ölçek denir. Bir başka ifade ile harita üzerindeki uzunlukların gerçek uzunluklara olan oranıdır. 

a. Kesir ölçek: Küçültme oranı kesirli sayılarla ifade edilen ve haritalarda en çok kullanılan ölçeklerdir. 1/5.000, 1/50.000, 1/5.000.000 gibi. Kesir ölçeklerde pay her zaman 1 dir. Paydada yer alan sayı ise, haritası çizilen alanın kaç defa küçültüldüğünü gösterir.

b. Çizik (Grafik) Ölçek: Eşit dilimlere ayrılmış bir çizgi üzerinde harita üzerindeki uzunlukların gerçek uzunluklara oranının gösterildiği ölçeklerdir. 

Çizgi Ölçeğin Kesir Ölçeğe Çevrilmesi

Kesir ölçeği, çizgi ölçeğe çevirirken bir birim uzunluğun gerçekte ne kadar olduğunu bulmamız gerekir.

Örnek:

NOT: Herhangi bir yerin, kuşbakışı görünüşünün ölçeksiz ve kabataslak olarak bir düzleme aktarılmasına kroki denilmektedir. Harita ile kroki arasındaki fark, krokinin ölçeksiz, haritanın ise ölçekli olmasıdır. 

3. Bir düzleme aktarılmış olması: Dünya’nın kutuplardan basık, Ekvator’dan şişkin kendine has geoit bir şekli vardır. Dünya’nın küresel yüzeyi düzleme aktırılırken bazı güçlüklerle karşılaşılır. Bunun nedeni, küresel yüzeyin düzleme aktarılmasının geometrik açıdan imkânsız olmasıdır. Buna bağlı olarak haritalar çizilirken, kara ve denizlerin yerküre üzerindeki biçimleri ve genişlikleri tam olarak yansıtılamamakta ve boyutlarında gerçeğe uymayan bozulmalar olmaktadır. Daha önce, dünyanın şekli ve sonuçları konusunda bahsettiğimiz gibi, harita çizimlerindeki bozulma ve hataların en temel nedeni dünyanın şeklidir.

Haritalarda görülen ise, gerçeğin az ya da çok benzeridir. Harita çizimindeki zorluklar dikkate alınarak bazı metotlar geliştirilmiştir. Buna projeksiyon (iz düşüm) yöntemleri adı verilir. Projeksiyonlar, iz düşüm (yükseltinin sıfır metre kabul edilmesi) esasına göre çizildiğinden, yükseltinin fazla olduğu yerlerde ve ülkelerde iz düşüm alan ile gerçek alan arasındaki fark artar.

Türkiye’de, iz düşüm alan ile gerçek alan arasındaki farkın en fazla olduğu bölgeler Doğu Anadolu ve Karadeniz, en az olduğu bölgeler ise Marmara ve Güneydoğu Anadolu’dur.

Başlıca projeksiyon yöntemleri şunlardır:

• Silindirik Projeksiyon: Ekvator ve çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır. Brezilya, Peru, Ekvador, Venezuella, Nijerya, Kenya, Tanzanya, Kongo, Endonezya, Malezya, Hindistan…
• Konik Projeksiyon: Orta kuşak ile Kutup dairesi çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır. Türkiye, Yunanistan, İran, İtalya, İspanya, Fransa, ABD, Japonya, Güney Afrika Cumhuriyeti…
• Düzlem (Ufki) Projeksiyon: Bu projeksiyon ile elde edilen haritalarda biçim ve alan bozulmaları çok fazladır. Bu haritalar daha çok denizcilik ve havacılıkta kullanılır. Kutup noktasını merkez aldığından, kutup bölgesi ve çevresi için uygun olur. Antarktika, Grönland, İsveç, Norveç, Finlandiya, Kanada, Alaska…

Haritada Bulunması Gereken Elemenlar:

• Ölçek
• Çerçeve ve başlık
• Yön oku
• Coğrafi koordinatlar
• Lejant (haritanın anahtarı)

Not: Harita türüne göre lejant farklılık gösterebilir.

Harita Çeşitleri:

A. Kullanım Amaçlarına Göre Haritalar:

1. İdari ve Siyasi Haritalar: Ülkelerin başka ülkelerle olan sınırlarının gösterildiği haritalara siyasi haritalar adı verilirken, ülkelerin kendi içerisindeki illeri, eyaletleri, bölgeleri gösteren haritalara idari haritalar denilmektedir. Bu tür haritalarda yer şekilleri pek gösterilmez.

2. Beşeri ve Ekonomik Haritalar: Nüfus, göç, yerleşme, tarım, hayvancılık, sanayi, turizm, vb. dağılışını gösteren haritalardır. 

3. Fiziki Haritalar: Yeryüzü şekillerinin fiziki yapısını, dağılış ve yükseltilerini gösteren haritalardır. Renkler, belli bir yer şeklini değil, yükselti ve derinlik basamaklarını gösterir.

B. Ölçeklerine Göre Haritalar:

Büyük Ölçekli Haritalar:

a. Plânlar: Ölçeği 1/20.000′e kadar olan haritalardır. Şehir imar plânları, kadastro haritaları bu türdendir. 

 b.Topoğrafya Haritaları: Ölçeği 1/20.000 ile 1/200.000 arasında olan haritalardır. Ulaşım haritaları ile topografik, jeolojik, morfolojik haritalar bu türdendir.

Büyük ölçekli haritaların genel özellikleri şunlardır: 

 –   Paydası rakam küçüktür.

 –   Dar alanları gösterir.

 –   Ayrıntıyı gösterme gücü fazladır.

 –   Küçültme oranı azdır.

 –   Aynı alanı gösteren küçük ölçekli haritalara göre düzlemde daha fazla
yer kaplarlar.

 –   İzohipsler arası yükselti farkı azdır.

 –   Bozulma oranı azdır. 

2. Orta Ölçekli Haritalar Ölçeği 1/200.000 ile 1/500.000 arasında olan haritalardır. 

3. Küçük Ölçekli Haritalar Ölçeği 1/500.000 den daha küçük olan haritalardır. Bu haritalar Dünya’nın, kıtaların, ülkelerin tamamını veya bir bölümünü gösterir.

Küçük ölçekli haritaların genel özellikleri şunlardır:

–   Paydası büyüktür.

 –   Geniş alanları gösterir.

 –   Ayrıntıyı gösterme gücü azdır.

 –   Küçültme oranı fazladır.

 –   Aynı alanı gösteren büyük ölçekli haritalara göre düzlem üzerinde daha az yer kaplarlar.

 –   İzohipsler arası yükselti farkı fazladır.

 –   Bozulma-hata oranı fazladır. 

ÖLÇEKTEN YARARLANMA: Uzunluk (Uzaklık) ve Alan Hesaplamaları

Harita ölçeğinden yararlanarak uzaklık–uzunluk ve alan hesaplamaları yapılabilir.

1. Uzunluk/Uzaklık Problemleri:

Kısaltmalar:

G.U. = Gerçek Uzunluk

H.U. = Haritadaki Uzunluk

Ölç. P. = Ölçeğin Paydası 

a. Gerçek Uzunluk: Harita uzunluğu ile ölçek verilerek gerçek uzunluk sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

 b. Harita Uzunluğu: Gerçek uzunluk ile ölçek verilerek harita uzunluğu sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

c. Ölçek: Gerçek uzunluk ile harita uzunluğu verilerek ölçek sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

2. Alan Problemleri:

Kısaltmalar; 

G.A. = Gerçek Alan

H.A. = Haritadaki Alan

Ölç. P² = Ölçeğin Paydasının Karesi 

a. Gerçek Alan: Haritadaki alan ve ölçek verilerek gerçek alan sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

b. Harita Alanı: Gerçek alan ve ölçek verilerek haritadaki alan sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

c. Ölçek: Gerçek alan ile harita alanı verilerek ölçek sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

Eğim hesaplama: Eğim, yükselti basamaklarını gösteren fiziki haritalardan hesaplanabilir.