Buzulların Oluşturduğu Yer Şekilleri

Kutup bölgelerinde ve yüksek dağlar üzerinde, başlıca şekillendirici dış kuvvet buzullardır.

Bu alanlarda yağışlar genellikle kar şeklinde olur. Sıcaklık ortalaması 0°C altında olduğundan yağan karlar tamamıyla eriyemez, arta kalanlar üst üste yığılır. Yıl boyunca ortadan kalkmayan karlara kalıcı kar adı verilir. Kalıcı kar alt sınırı enlem-sıcaklık ilişkisine bağlı olarak değişir. Ekvatoral bölgede 5000-6000 metreden geçen kalıcı kar sınırı Türkiye’de dağlar üzerinde 2500-3000 metrede erişilir. Kutuplarda kalıcı kar alt sınırı deniz seviyesine kadar iner.

Dağların yüksek kesimlerinde meydana gelen buzulların birçok çeşidi vardır. Buzullar bulundukları yere göre isimlendirilirler. Dağların doruklarında ve yamaçlarında bulunan çukurlukları kaplayan buzullara sirk buzulu, dağların zirvelerini kaplayan buzullara takke buzulu, vadilerde oluşanlara vadi buzulu, çok geniş alanların yüzeylerini örten buzullara da örtü buzulu (bankiz) denir. Deniz içerisinde yüzen buzul parçalarına Buz dağı (aysberg) adı verilir.

A. Buzul Aşındırma Şekilleri:

Sirk Çukuru

Dağların doruklarına yakın yerlerdeki yamaçlardaki küçük çukurlar içine yerleşmiş olan buzulların, ağırlıkları ile bu çukurları aşındırarak ve genişleterek yapmış oldukları çanak şeklindeki yeryüzü şekilleridir. Boyutları genellikle 50 metre olduğu gibi bazıları birkaç km’yi bulabilmektedir.

2. Buzul Vadisi

Dağların yamaçlarından hareket eden buzulun tabanını aşındırması sonucu oluşan “U” biçimindeki oluklardır. Bunlara tekne vadi de denmektedir.

3. Hörgüç Kaya

Kayaların yumuşak kısımlarının buzullar tarafından aşındırılıp sert kısımlarının tümsekler şeklinde kalması sonucu oluşan yeryüzü şekilleridir. Oluşumlarında farklı dirençteki kayaların etkisi vardır.

B. Buzul Birikim Şekilleri:

Moren

Buzulların taşıdıkları malzemeleri eridikleri yerlerde üst üste biriktirmesi sonucu oluşan ve buzul taşlardan oluşan setlerdir. Bu setlerin içinde eriyen buzulların sularının birikmesiyle moren set gölleri oluşur.

2. Sander Düzlükleri

Buzulların biriktirdiği malzemelerin buzuldan beslenen akarsular tarafından taşınarak eğimin azaldığı yerde biriktirmesi sonucu oluşan düzlüklerdir. Sandur ovası olarak da bilinir.

3. Drumlin

Buzulların erime bölgesine yakın yerlerde iklim ve beslenme şartlarına bağlı olarak sarkan sonra tekrar geri çekildiği yerlerde birikerek oluşan balina sırtına benzer yassı tepeciklere denir.

4.Buzul Örtüsü

Kutuplara yakın sahalarda oluşan ve binlerce km alan kaplayan kalın buzul örtüleri vardır. Antarktika ve Grönland örtü buzullarının dünyada görüldüğü yerlerdir. Kutup bölgelerindeki buzullar, buzul dağları oluşturacak kadar büyüktür. Kutup çevresindeki denizlerde, suyun donması ile oluşan buz kütlelerine ise bankiz denir.

Türkiye’de Buzullar

Türkiye’de, buzullar, yer şekillerinin oluşumunda en az etkili dış kuvvet olmuştur. Bu durumun en önemli nedeni, ülkemizin mutlak konum ve enlem olarak Orta (ılıman) iklim kuşağında bulunmasıdır.

Hiç bir jeolojik zamanda ülkemizde kıyı buzulları oluşmamıştır. Bu yüzden de, ülkemizde fiyord ve skyer kıyı tipi görülmez. Ancak yüksek dağlık alanlarda, zirvelere yakın kesimlerde kalıcı kar, takke buzulu, morenler, hörgüç kayalar, sirk çanağı, sirk gölü, buzul vadisi vb buzul şekillerine rastlanabilir.

Aşağıdaki haritada Türkiye’de buzul izlerine rastlanabilen bazı alanlar gösterilmiştir:

Haritada görüldüğü gibi, yükseltiye bağlı olarak dağların 2200 metreden yüksek kesimlerinde buzul ve kalıcı karlar bulunur. Ancak ülkemizde Ege ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde buzul veya kalıcı karlara rastlanmamaktadır.

İzbırak Buzulu

Uludoruk (İzbırak, Gelyasin) Buzulu, Hakkâri ili sınırlarında Buzul Dağı’nda Reşko Tepesi (4168 m) üzerindedir. Alanı 8 km², uzunluğu 4 km olan buzul, Türkiye’nin en büyük vadi buzuludur.

Hans Bobek’in 1937 yılında yaptığı araştırmada buzulun 2600 metreye kadar indiğini tespit etmiştir.