Karstik Şekiller

Yağışlar ile yeryüzüne inen yağmur suları ve yer altı suları, kalker, jips, kaya tuzu, dolomit gibi eriyebilen kimyasal tortul taşların bulunduğu yerlerde, kimyasal aşınıma ve bazen de tortulaşıp birikmeye neden olurlar. Kimyasal aşınım ve tortulaşma süreçleri sonunda oluşan şekillere karstik şekiller denir.

Kalkerlerin suda erime veya çözünme özelliklerine bağlı olarak meydana gelen yer şekillerinin oluşturduğu topografyaya karst topografyası denir.

Karstlaşma üzerinde etkili olan etmenler şunlardır;

kayaç cinsi,
iklim,
tabakalanma özellikleri,
jeomorfolojik özellikler,
zamandır.

Karstik Arazilerin Genel Özellikleri Şunlardır:

Ülkemizde Akdeniz Bölgesi’nde yaygındır. Özellikle Antalya’da Teke ve Taşeli platosu, Muğla, Denizli, Burdur, Isparta, Mersin çevresinde karst topografyası yaygındır. Sivas ve çevresi ise, jips karstı hakimdir.
Karstik şekillerin oluşumunda yağmur suları, akarsular ve yeraltı suları etkilidir.
Bu araziler genel olarak tarıma uygun değildir ve nüfusun az olduğu sahalardır.
Çatlaklı ve geçirimli yapıya sahip olduğundan karstik araziler yeraltı suları bakımından zengin, kireçli sulara sahiptir.
Yer altı boşluklarının çökmesiyle oluşan göçme depremler sıklıkla karstik arazi yapısında görülür.

A.Karstik Arazilerde Oluşan Aşınım Şekilleri:

1. Lapya-Dolin-Uvala-Polye

Karstik arazide oluşan en küçük erime şekli lapyadır. Lapyalar birleşerek dolinleri, dolinler birleşerek uvalaları, uvalalar birleşerek en büyük karstik erime çanağı olan polyeleri oluştururlar. Polyeler üzerindeki akarsuların taşıdığı alüvyonları biriktirmesiyle polye ovaları meydana gelir. Ülkemizde; Tefenni, Acıpayam, Kestel, Korkuteli, Elmalı ve Muğla ovaları birer polyedir.

2.Mağara ve Obruk

Kalkerli arazilerde çatlaklar boyunca yer altına sızan suların oluşturduğu büyük boşluklara mağara denir. Damlataş, Karain, Ballıca, Narlıkuyu, Düden, İnsuyu, Kızılin mağaraları en ünlüleridir.

Yer altındaki mağaraların ve boşlukların tavan kısımlarının çökmesi sonucu oluşan baca veya kuyu şeklinde, keskin köşeli, derin çukurluklara obruk denir. Derinliği 250-300 m’yi bulabilen obrukların bazılarının tabanında göl bulunur. Türkiye’de İç Anadolu’nun güneyinde ve Toroslar’da yaygın olarak obruklar görülür. İçel’deki Cennet-Cehennem mağaraları ve Konya’daki Kızören obruğu ülkemizdeki en güzel örneklerdir.

Obrukların oluşum sürecini günümüzde beşeri faaliyetler de etkilemektedir. Yer altı artezyen sularının aşırı ve bilinçsiz kullanımı nedeniyle Konya’daki tarım arazilerinde sıkı sık obruk oluşumu dikkat çekicidir.

3.Düden/Ponor (Su batan/Su yutan)

Kalkerli arazide erime ile oluşan daire biçimli kapalı çukurluklara düden denir. Düdenler yer altı sularını birbirine bağlayan kanallardır. Düdenlere halk arasında su çıkan, su batan gibi adlar da verilir.

Düden, obruk, dolin, uvala ve polye gibi yüzeyden kapalı havza ya da çukurlukların tabanında veya kenarında bulunan ve buralara gelen suları yeraltına boşaltan karstik şekillerdir. Konya’nın Ereğli ilçesindeki Akgöl Düdeni Türkiye’deki güzel örneklerdendir. Batı Toroslar ve İç Anadolu’da görülür.

4. Kör (Çıkmaz) Vadi

Karstik yörelerdeki akarsular bir düdende kaybolarak akışını yer altında sürdürür. Bu akarsuların yeryüzünde süreklilik göstermeyen vadilerine kör (çıkmaz) vadi denir.

5.Kanyon Vadi

Kanyon, Karstik kalkerli arazilerde oluşan çok derin vadilerdir. Türkiye’de kanyon vadilere Kapız adı da verilir. Kalkerli kayalar içinde, akarsuyun derine doğru aşındırmasıyla kanyon oluşur.

Kanyon; güçlü ırmakların kireçli olmayan bölgelerde kazdıkları derin vadileri de belirtir. Kanyonların kenarları çok sarp boğazlar biçiminde ortaya çıkar. Kayaların kenarları aşındırmaya karşı gösterdikleri dirence bağlı olarak çeşitli şekiller alır.

Türkiye’de Bulunan Baş Döndüren Güzellikteki Kanyonlar:

Valla Kanyonu, Kastamonu.
Karacehennem Boğazı – Ersizlerdere Kanyonu, Kastamonu.
Köprülü Kanyon, Antalya.
Saklıkent Kanyonu, Muğla.
Cehennem Deresi Kanyonu, Artvin.
Güver Kanyonu, Antalya.
Lamas Kanyonu, Mersin.
Göksü Kanyonu, Mersin.
İnceğiz Kanyonu, Denizli
Çatak Kanyonu, Kastamonu.
Göynük Kanyonu, Antalya.
İncesu Kanyonu, Çorum.
Kapuz Kanyonu, Muğla.
Karanlık Kanyon, Erzincan.
Şahinderesi Kanyonu, Balıkesir.
Ulubey Kanyonu, Uşak.
Horma Kanyonu, Kastamonu.
Yazılı Kanyon, Isparta.
Kirpe Kanyonu, Düzce.
Kapıkaya Kanyonu, Adana.
Şehriban Kanyonu, Kastamonu.
Ihlara, Aksaray.

B. Karstik Arazilerde Oluşan Birikim Şekilleri:

1.Sarkıt-Dikit-Sütun

Dikit, damlataş olarak bilinen mağaralarda, mağara tabanından yukarıya doğru büyüyen şekillere verilen addır. Sarkıt olarak adlandırılan şeklin karşılığıdır. Bazen yukarıdan sarkan sarkıtlarla, aşağıdan yukarıya doğru büyüyen dikitler birleşerek mağara sütunlarını oluştururlar. Bu şekiller, yüzyıllar boyunca hatta milyonlarca yılda, mağaralardaki magnezyum-kalsiyum karışımı suların, “damlaya, damlaya” akması ile oluşmaktadır. Sarkıt ve dikitlerin bolca olduğu Damlataş mağaraları, Türkiye’de güney Toros dağlarında oldukça yaygın görülmektedir.

2.Travertenler

Traverten; kalsiyumbikarbonat Ca(HCO3) içeren soğuk ve sıcak su kaynakları tarafından çökeltilen karbonatlı oluşumlardır. Türkiye’de en meşhur olan traverten yatakları Denizli-Pamukkale‘de bulunmaktadır. Karstik birikim şekli olarak kabul edilen Pamukkale travertenleri UNESCO Dünya Miras Listesi’nde yer almaktadır.

Thermokarst , çok düzensiz bataklık oyuk yüzeyleri ve buz açısından zengin donma-çözülme ile oluşan küçük tepeciklerle çukurları karakterize bir arazi tipidir . Arazi yüzey tipi Arktik bölgelerde (Grönland, Sibirya) ve daha küçük ölçekte Himalayalar ve Alpler gibi dağlık bölgelerde görülür.