İlk Uygarlıklar

İlk uygarlıklar ve medeniyetler genel olarak Kuzey Yarım Küre’nin Sıcak ve Orta Kuşağında kurulmuştur.

İlk insanlara ait en eski fosillere Etiyopya, Kenya, Tanzanya ve Çad’da rastlanmıştır. Bu fosiller içinde en eski olanı 3,5 ile 3,8 milyon yıl öncesine aittir. Bu bulgulara dayanarak insanların üç milyon yıldan fazla bir süredir yeryüzünde yaşadıklarını söyleyebiliriz.

İnsanların ilk üretimi, Neolitik Dönemde başlamıştır. Bitki üretmeyi keşfeden insan, insanlık tarihinin ilk üretim sürecini başlatmıştır.

İnsanlar, tarımsal üretim için iklimin elverişli olduğu, verimli toprakların bulunduğu ve su kaynaklarının yeterli olduğu alanları seçmişlerdir. Bu alanlar, aynı zamanda insanların yerleşik hayata geçtikleri ve ilk uygarlıkları kurdukları alanlar olmuştur. Çin, Hint, Mezopotamya, Akdeniz, Aztek, Maya ve İnka uygarlıkları, ilk uygarlıkların başlıcalarıdır.

1. Çin Uygarlığı

Çin’de ilk uygarlığın kurulduğu yerler Sarıırmak ve Gökırmak kıyılarıdır. İklim koşullarının elverişli olduğu bu alanda tarıma uygun toprakların bulunması ve tarım alanlarını sulamak için akarsulardan yararlanılabilmesi, Çin’deki ilk uygarlıkların bu alanlara kurulmasına neden olmuştur.

Çin, ilk kez kâğıdı üreten, çini mürekkebini bulan, matbaayı geliştiren, barut ve pusulayı icat eden uygarlıktır. Çinliler, ayrıca Çin yazısını geliştirmişlerdir. Çin, ayrıca ipek böcekçiliğinin ve ipekli dokumanın gelişmiş olduğu yerdir.

2. Hint Uygarlığı

Hint uygarlığı, verimli topraklara sahip olan İndus ve Ganj nehirlerinin kıyılarında kurulmuştur. Temel ekonomik etkinliğin tarım olduğu bu uygarlığın bulunduğu yer, birçok tarım ürününün yetişmesine elverişli koşullara sahiptir.

3. Mezopotamya Uygarlıkları

Fırat ve Dicle nehirleri arasında kalan bölgeye Mezopotamya (Bereketli Hilal, Verimli Hilal, veya Münbit Hilâl) denir.

Bu bölge, Fırat ve Dicle nehirlerinin taşıdığı alüvyonlarla örtülüdür. İklim olarak tarıma elverişli olan bu bölgede tarım alanlarını sulama olanağı da bulunmaktadır.

Mezopotamya uygarlıkları Mısır, Anadolu ve Yunan uygarlıklarıyla etkileşimde bulunmuştur. Mezopotamya uygarlıklarının başlıcaları; Sümer, Babil ve Asur uygarlıklarıdır.

Mezopotamya uygarlıklarından Sümerler Ziggurat adı verilen çok katlı yapılar yaparak okul, ambar ve gözlemevi olarak buraları kullanmışlardır. Ay yılı takvimini bulmuşlar yazıyı icat etmişlerdir. Yazının icat edilmesi ile birlikte Sümerler tarihin başlamasını sağlayan medeniyet olmuştur. Bu sebeple dünya tarihi açısından çok önemli bir yeri vardır. Aynı zamanda bugün kullanılan tekerleğin ilk hali ne Sümerler tarafından icat edilmiştir. Tarım toplumu olan Sümerler icatlarını tarımı geliştirmek için çalışmışlardır.

Asurlular medeniyetle uğraştığı dönemde yazıyı Anadolu’ya getirmişlerdir. Dünyanın ilk kütüphanesini kurmuşlardır.

Babilliler tarihteki ilk anayasa olan Hammurabi Kanunları‘nı yapmışlardır. Bu durum yazılı anayasaların olmasından dolayı oldukça önemlidir. Daha önceki medeniyetlerin yasaları yazılı olmadığı için ilk anayasa Hammurabi yasaları olarak kabul edilir. Aynı zamanda Dünyanın antikçağdaki yedi harikasından biri olan Babil’in Asma Bahçeleri Babil medeniyetine aittir.

4. Mısır Uygarlığı

Mısır uygarlığı, Nil Nehri kıyısında kurulmuştur. Nil Nehri’nin vadi tabanı ve deltası verimli arazilerden oluşmaktadır. İklimin sıcak olduğu bölgede su ihtiyacı, Nil Nehri’nden karşılanmıştır. Bu uygarlık, sulama kanalları yapmış ve tarım alanlarını sulamıştır. Mısır’daki başlıca ekonomik etkinlik tarımdı. İklim koşullarından dolayı aynı tarım alanında yılda birden fazla üretim yapılabilmekteydi.

Mısır’ın etrafı çöllerle kaplıdır. Bu nedenle Mısır uygarlığı, başka uygarlıklarla fazla etkileşime girmemiştir.

Tanrı ve kral özelliği taşıyan yöneticilerden dolayı, Mısır uygarlığında hukuk sistemi gelişmemiştir.

Nil’in taşkın dönemlerinde tarlalar arasındaki sınırlar silindiği için tarla sınırlarını yeniden belirlemek için Mısır’da geometri gelişmiştir. Tıp, eczacılık, matematik, takvim ve hiyeroglif adı verilen resim yazısı, bu uygarlığın dünyaya katkılarındandır.

Mısırlılar, güneş yılına dayalı takvimi bulmuşlardır. Buna göre zamanı gün, mevsim ve yıl olarak bölümlere ayırmışlardır. Yılı 12 ay ve 365 gün olarak belirlemişlerdir.

Mısırlıların Hititlerle yapmış olduğu Kadeş Anlaşması, bilinen ilk yazılı anlaşmadır.

Mısır’da mimari de gelişmişti. Mısırlıların yapmış olduğu piramitler, günümüzde de hayranlık uyandıran yapılardır. Bu piramitlerden olan Keops, dünyanın antikçağdaki yedi harikasından biri olarak kabul edilmektedir ve o dönemden günümüze ulaşan dünyanın yedi harikasından ayakta kalabilen tek mimari eserdir.

5. Anadolu Uygarlıkları

Anadolu iklim, yer şekilleri ve su kaynakları bakımından yerleşmeye oldukça elverişlidir. Üç tarafının denizlerle çevrili olması, Avrupa ve Afrika arasında deniz ve kara yoluyla kolayca bağlantı kurulması, verimli toprağı, elverişli iklim şartları ve bol su kaynaklarına sahip olması nedeniyle Anadolu, adeta uygarlıkların beşiği olmuştur. Bu nedenle Anadolu’da çok sayıda uygarlık yaşamıştır. Urartular, Hititler, Frigyalılar, Lidyalılar ve İyonyalılar Anadolu’da kurulmuş uygarlıkların başlıcalarıdır.

Anadolu, Doğu ve Batı uygarlıklarının birbirini etkilemesini sağlamış ve gelişim sürecini hızlandırmıştır. Bu kültürel etkileşim, Anadolu uygarlıklarının gelişimini de hızlandırmıştır. Nitekim, İlk Çağ Anadolu medeniyetleri, birbirlerini etkilemelerinin yanı sıra farklı özellikleri ile de birbirlerinden ayrılmaktadır.

a. Hititler:

• Anadolu’ya Kafkaslar’dan geldikleri tahmin edilmektedir.
• Kızılırmak çevresinde kurulmuştur. Başşehirleri HATTUŞAŞ (Boğazköy)’dır.
• Bu uygarlık tarımla uğraşmıştır. Tarım alanları, kral adına işlenmiştir.
• Hayvancılık da yapan Hititler, dokumacılık alanında da gelişmişlerdir.
• Hititler Suriye toprakları için Mısır ile yaptıkları savaş sonucunda KADEŞ ANTLAŞMASINI imzaladılar. Kadeş Antlaşması tarihte bilinen ilk antlaşmadır.
• Hititler’de asillerden oluşan PANKUŞ denilen bir meclis vardı. Bu meclis kralın yetkilerini kısıtlıyordu.
• Hititlerde kraldan sonra en yetkili kişi TAVANANNA denilen kraliçeydi.
• Hititler krallarının hayatlarını anlatan ANAL adını verdikleri yıllıkları hazırlayarak, tarafsız TARİH YAZICILIĞI’nı başlatmışlardır.
• Hititler kayaları düzleştirerek, tanrı kabartmaları yapmışlardır.( İvriz ve Yazılıkaya Kabartmaları Hititlere aittir.)
• Hititler Asurlular tarafından yıkıldılar.

b. Frigyalılar

• Orta Anadolu’da (Sakarya nehri çevresinde) MÖ. 800 yıllarında devlet kurdular. Başşehirleri GORDİON’du.
• Frigyalılar, tarıma elverişli alanlara yerleşmişler, tarım ve hayvancılıkla uğraşmışlardır. Tarıma çok önemvermişler, tarımı korumak için bu alanla ilgili suçlara ağır cezalar uygulamışlardır.
• Frigler dokumacılıkta ileri gitmişlerdir. Frigyalılar TAPETES adı verilen halı ve kilimleri ile ünlüdürler.
• Kimmerler tarafından yıkıldı.
• Friglerin en büyük Tanrıları KİBELE’dir.

c. Urartular

• Van Gölü ve çevresinde devlet kurmuşlardır. Başşehirleri TUŞBA (Van)’dır.
• Urartular’da kral ülkeyi savaş tanrısı HALDİ adına yönetirdi.
• Urartular madencilik ve maden işletmeciliğinde ileri gitmişlerdi.
• Urartular kaleler ve su kanalları ile ünlüdür. (Toprakkale, Çavuştepe, Patnos ve Kayalıdere kaleleri)

ç. Lidyalılar

• Lidyalılar, Ege kıyılarında yaşamış uygarlıklardandır.
• Ticaretle uğraşan bu uygarlık, Basra Körfezi ile Manisa yakınlarında yer alan ve Lidyalıların merkezi olan Sard’a kadar uzanan Kral Yolu’nu yapmıştır. Böylece doğu ile batı arasındaki ticareti başlatmışlardır.
• Lidyalılar, ilk madenî parayı kullanan uygarlıktır.
• Bu uygarlık kuyumculuk, mimari ve heykel alanlarında da gelişmiştir.

d. İyonyalılar

• İyonyalılar, Ege kıyılarında kurulmuş uygarlıklardandır.
• Şehir devletleri hâlinde yaşamış olan bu uygarlığın başlıca şehir devletleri Efes, Milet ve Foça’dır. Bu şehirlerin kalıntıları günümüze kadar ulaşmıştır.
• İyonyalılar, özellikle denizcilik ve ticaret bakımından gelişmişlerdir.
• Eğitim, kültür ve felsefe bakımından gelişmiş olan bu uygarlık, birçok koloni kurmuştur.
• Bu uygarlığın bilime katkıları büyük olmuştur.
• Tıp alanında Hipokrat, tarih alanında Heredot, felsefe alanında Romen Diyojen, matematik alanında Pisagor, bu uygarlığın yetiştirdiği bilim insanlarıdır.
• İyonyalılar, mimari alanda da gelişmiş bir uygarlıktır. Tiyatro ve tapınaklarından bir kısmının kalıntıları günümüze kadar varlığını korumuştur.

6. Akdeniz Uygarlıkları

• Yeryüzünde ilk uygarlıkların kurulduğu alanlardan biri de Akdeniz kıyılarıdır.

• Akdeniz kıyılarında iklimin elverişli olması, tarımın gelişmesini sağlamıştır.
• Akdeniz uygarlıklarındaki tarım Mezopotamya, Mısır, Çin ve Hint uygarlıkları kadar gelişmemiştir.
• Bunun yanı sıra denizciliğe elverişli olan Akdeniz, kıyı kesiminde yaşayan uygarlıkların birçok liman yapmasını, ticaretin gelişmesini ve denizcilik alanında ilerlemelerini sağlamıştır.
• Doğu Akdeniz uygarlıkları denilince akla gelen Antik Çağ uygarlıkları, Fenikeliler ve İbraniler’dir.

7. Yunan Uygarlığı

• Yunan Medeniyeti, Yunanistan‘da Dorlar tarafından kurulmuş ve MÖ 1200 ila MÖ 337 yılları arasında hüküm sürmüş bir ilkçağ batı medeniyetidir.
• Yunan uygarlıkları, daha çok denizcilikle uğraşmış, ticaret yapmışlardır. Birçok yerde koloniler kurmuştur.
• Yunan uygarlığı, polis adı verdikleri şehir devletleri kurmuşlardır.
• Tanrıları adına düzenledikleri yarışmalar, olimpiyatların başlangıcını oluşturmuştur.
• Felsefe (Aristo, Eflatun), edebiyat (Homeros) ve tarih (Tukitides) alanlarında ilerlemişlerdir.
• Çıkardıkları yasalarla demokrasi alanında önemli gelişmeler göstermişlerdir.
• Yunan uygarlığı zamanında tiyatrolar, tapınaklar, heykeller ve kütüphaneler kurulmuştur.

8. Roma Uygarlığı

• Antik Roma, MÖ 9. yüzyılda İtalya Yarımadası’nda kurulan Roma şehir devletinden doğarak tüm Akdeniz’i çevreleyen bir imparatorluk hâline gelen medeniyetin adıdır. 

• Roma uygarlığı tarımla uğraşmış, tarımın yanı sıra Akdeniz havzasında denizcilik ve ticaret yapmışlardır.
• Roma’da toplum asiller (patriciler), vatandaşlar (plepler) ve kölelerden oluşmaktaydı.
• Roma’da hazırlanan 12 Levha Kanunları, Avrupa hukuk sisteminin temellerini oluşturur.
• Bu uygarlık, Latin alfabesine ve miladi takvime son şeklini vermiştir.
• Romalılar, mimari alanda çok ilerlemiş ve birçok yerde eserler yapmışlardır.
• Ülkemiz de dâhil olmak üzere günümüzde birçok ülkede Romalılardan kalma çok sayıda esere rastlanmaktadır.
• Roma uygarlığı kalıntılarından olan Colosseum (Kollezyum, Roma, İtalya) Dünyanın yeni yedi harikasından biridir.

9. Aztek Uygarlığı

• Aztekler, Orta Amerika’da yaşamış bir uygarlıktır.
• Azteklerin temel geçim kaynakları tarımdı. Mısır, bu uygarlığın yetiştirdiği başlıca tarım ürünüydü. Ayrıca fasulye, kabak ve domates de yetiştiriyorlardı.
• Sıcak bir iklime sahip olan bu bölgede su ihtiyacı göl ve akarsulardan karşılanıyordu. Bu nedenle vadi tabanları ile göl kenarları başlıca tarım alanlarıydı.
• Aztekler, bazı alanlarda ise teraslama yaparak tarım yapıyorlardı.

• Aztekler kendilerine özgü bir yazı kullanıyorlardı. Bu yazı, hem resimlerden hem de sesleri ifade eden sembollerden oluşmaktaydı.
• Azteklerin kendilerine ait bir dini bulunmaktaydı. Doğanın çeşitli kuvvetlerini canlandıran çeşitli tanrıları bulunmaktaydı.
• Bu uygarlık, tıp ve eczacılık alanında da gelişmişti.
• Azteklerde el sanatları, mücevher işlemeciliği, seramik işleme ve ticaret gelişmişti.
• Mimari ve heykeltıraşlık alanında da gelişme göstermiş bir uygarlıktı.
• Mayaların yapmış olduğu takvimi kullanıyorlardı.
• Azteklerin varlığına İspanyollar son vermiştir.

10. Maya Uygarlığı

• Mayalar, Orta Amerika’da yaşamış bir uygarlıktır.
• Bu bölge iklim koşulları bakımından yaşamaya elverişli alanlardandır.
• Mayalarda tarım gelişmiştir. Başlıca ürünleri aynı zamanda temel besin maddeleri olan mısırdı. Kakao, fasulye ve bal kabağı da yetiştirilen tarım ürünlerindendi.
• Mayalarda avcılık ve balıkçılık da gelişmişti.
• Mayalar, mimari alanda gelişmiş bir uygarlıktı.

• Bu uygarlık, büyük kentler kurmuşlardı. Tikal ve Quirigua (Kuircua) kentlerinin kalıntıları, Dünya Miras Listesi’nde yer almaktadır.
• Mayaların en önemli mimari eserlerinden biri de piramitlerdir. Taş ustalığında ileri düzeyde olan bu uygarlık, yeşim taşını, tuzu ve obsidiyeni ticari amaçla kullanmıştır.
• Heykeltıraşlık ve çömlekçilik de bu uygarlığın başlıca uğraşı alanlarıdır.
• Mayalar, resimler ve simgelerle ifade ettikleri bir alfabe geliştirmişlerdi.

11. İnka Uygarlığı

• İnkalar, Güney Amerika’da And Dağları bölgesinde yaşamış, büyük bir imparatorluk kurmuşlardır. Bu uygarlığın, Peru ile Bolivya arasında yer alan Titicaca (Titikaka) Gölü çevresinde yaşamaya başladıkları, buradan çevreye yayıldıkları belirtilmektedir.
• Her mevsim sıcak, nemli ve yağışlı olan ekvatoral iklim bölgesinde yaşamaya en elverişli yerler, yüksek kesimler olduğu için bu uygarlık, yaşam alanı olarak yüksek yerleri seçmişlerdir.

• İnkalar, tarım ve hayvancılıkla uğraşmışlardır. Patates, mısır, domates, yer fıstığı, havuç, ananas, kakao, fasulye ve biber, yetiştirilen başlıca tarım ürünleriydi.
• Bu uygarlık, gelişmiş bir sulama sistemi kurmuş, teraslama yöntemiyle tarım yapmıştı.
• İnkalar, ayrıca balıkçılıkla uğraşmış ve lama adı verilen Güney Amerika’ya özgü hayvanları beslemişlerdir.
• İnkalarda dokumacılık ile çanak ve çömlek işçiliği de gelişmiştir.
• Bu uygarlık, kuyumculuk alanında da ileri bir düzeydeydi.
• İnkalar, mimari alanda ileri bir durumdaydi. Meskenler, taşlardan yapılmaktaydı. Yamaçlarda kurulan şehirlerde teraslı yapılar, merdivenlerle birbirine bağlanmaktaydı.
• İnkaların çok tanrılı bir dinleri vardı.
• Toplum; köylüler ve zanaatkârlar, yerel yöneticiler ile merkezî yöneticiler olmak üzere üç sınıftan oluşmaktaydı. Bu sınıflar arasında geçiş yapmak zordu. Bu nedenle bir nevi kast sistemi bulunmaktaydı.
• İnkalar matematik, tıp, eczacılık ve astronomi alanında ilerlemiş bir uygarlıktı. Bu uygarlık hem Ay hem de Güneş takvimini geliştirmiştir.